Хууль санаачлагч нар
УИХ-ын гишүүн
Цэндийн МӨНХ-ОРГИЛ
Боловсруулж буй
Өргөн баригдсан
Хэлэлцэх эсэх
Ажлын хэсэг
Анхны хэлэлцүүлэг
Эцсийн хэлэлцүүлэг
Батлах.

Монгол Улсын хууль

2024 ОНЫ 3-Р САРЫН 5 ӨДӨР
УЛААНБААТАР

ҮНДСЭН ХУУЛИЙН ЦЭЦЭД МАРГААН ХЯНАН ШИЙДВЭРЛЭХ ТУХАЙ /шинэчилсэн найруулга/

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ
НИЙТЛЭГ ҮНДЭСЛЭЛ
1 дүгээр зүйл. Хуулийн зорилт
1.1. Энэ хуулийн зорилт нь Монгол Улсын Үндсэн хууль /цаашид “Үндсэн хууль” гэх/ зөрчсөн тухай маргааныг Үндсэн хуулийн цэц иргэдийн өргөдөл, мэдээллийн дагуу өөрийн санаачилгаар буюу эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтны хүсэлтээр хянан шийдвэрлэхтэй холбогдсон харилцааг зохицуулахад оршино.
2 дугаар зүйл. Хууль тогтоомж
2.1. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц /цаашид “Цэц” гэх/-д маргаан хянан шийдвэрлэх тухай хууль тогтоомж нь Үндсэн хууль, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хууль, энэ хууль болон тэдгээртэй нийцүүлэн гаргасан бусад хуулиас бүрдэнэ.
2.2. Маргаан хянан шийдвэрлэхтэй холбоотой энэ хуулиар зохицуулаагүй асуудлыг Цэцийн нийт гишүүний хуралдаанаас Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хууль болон энэ хуульд нийцүүлэн баталсан Үндсэн хуулийн цэцийн дэг /цаашид “Дэг” гэх/-ээр зохицуулна.
3 дугаар зүйл. Нэр томьёоны тодорхойлолт
3.1. Энэ хуульд хэрэглэсэн дараах нэр томьёог дор дурдсан утгаар ойлгоно:
3.1.1. “иргэн” гэж Монгол Улсын иргэн, гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүнийг;
3.1.2. “маргагч” гэж энэ хуульд заасны дагуу Цэцэд хандан өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлт гаргагчийг;
3.1.3. “хариуцагч” гэж өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтэд заасан Үндсэн хууль зөрчсөн гэж үзсэн шийдвэр, бусад актыг гаргасан байгууллага, албан тушаалтныг;
3.1.4. “маргаан” гэж маргаантай асуудал болон үндсэн эрхийн маргааныг;
3.1.5. “маргаантай асуудал” гэж Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасан Цэцийн харьяалан шийдвэрлэх асуудлыг;
3.1.6. “үндсэн эрхийн маргаан” гэж хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдлийн байгууллага, албан тушаалтны шийдвэр, бусад акт өргөдөл гаргагчийн өөрийнх нь үндсэн эрхийг зөрчсөн эсэх маргааныг;
3.1.7. “үндсэн эрх” гэж Үндсэн хуулийн Арван зургадугаар зүйлийн 1, 3, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18-д заасан үндсэн эрх, эрх чөлөө, мөн зүйлийн 4-ийн “ажил мэргэжлээ чөлөөтэй сонгох” эрх, болон тэдгээртэй адилтгах эрхийг;
Тайлбар:. Энэ хуулийн 3.1.7-д заасан үндсэн эрх, эрх эрх чөлөөтэй “адилтгах эрх” гэдэгт Үндсэн хуулийн Гуравдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг, Тавдугаар зүйлийн 2, 3 дахь хэсэг, Зургадугаар зүйлийн 3, 5 дахь хэсэг, Долдугаар зүйлийн 2 дахь хэсэг, Наймдугаар зүйлийн 2 дахь хэсэг, Арван дөрөв, Арван тавдугаар зүйл, Арван наймдугаар зүйлийн 5 дахь хэсэг, Арван ес дүгээр зүйл, Хорин нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэг, Хорин зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсэг, Гучин нэгдүгээр зүйлийн 3 дахь хэсэг, Тавин хоёр, Тавин гурав, Тавин дөрөв, Тавин тав дугаар зүйлд заасан эрх, мөн Үндсэн хуулийн Зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсгийн “эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийнхээ хүрээнд газрын хэвлийн баялгийг ашигласнаар байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөллийн талаар мэдэх эрх”-ийг ойлгоно.
3.1.8. “хүсэлт” гэж Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасан эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтнаас маргаантай асуудлаар өөрийн үндсэн чиг үүргийн хүрээнд энэ хуульд заасны дагуу Цэцэд хандсаныг;
3.1.9. “мэдээлэл” гэж нийтийн ашиг сонирхлыг хамгаалах зорилгоор иргэнээс энэ хуульд заасны дагуу маргаантай асуудлаар Цэцэд хандсаныг;
3.1.10. “өргөдөл” гэж хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдлийн байгууллага, албан тушаалтны шийдвэр, бусад акт иргэний үндсэн эрхийг нь зөрчсөн гэж үзсэн тухайн иргэн энэ хуульд заасны дагуу Цэцэд хандсаныг;
3.1.11. “бүрэлдэхүүн” гэж Бага, Дунд, эсхүл Их суудлын бүрэлдэхүүнийг;
3.1.12. “бүрэлдэхүүний гишүүн” гэж энэ хуульд заасны дагуу бүрэлдэхүүнд орсон Цэцийн гишүүнийг;
3.1.13. “акт” гэж эрх зүйн хэм хэмжээ тогтоосон болон нэг бүрчилсэн шийдвэр, үйлдэл, эс үйлдэхүйг;
3.1.14. “хуралдаан” гэж энэ хуульд заасны дагуу Дунд, Их суудал үндсэн оролцогч, шаардлагатай тохиолдолд бусад оролцогчийг оролцуулан хуралдааны танхимд маргааныг амаар хэлэлцэхийг;
3.1.15. “зөвлөлдөөн” гэж цугларсан бичгийн болон бусад баримтад үндэслэн маргааны оролцогчийг оролцуулахгүйгээр бүрэлдэхүүн зөвлөлдөх тасалгаанд маргааныг хэлэлцэж шийдвэрлэх, шийдвэрийн үндэслэлийг хэлэлцэн тогтоохыг;
3.1.16. “даргалагч” гэж хуралдаан, зөвлөлдөөнийг удирдан явуулах чиг үүрэг бүхий Цэцийн гишүүн /зөвлөлдөөн даргалагч нь хуралдааныг даргална/;
3.1.17. “тусгай санал” гэж бүрэлдэхүүний гишүүн маргааныг хянан шийдвэрлэсэн Цэцийн шийдвэрийн тогтоох хэсэгтэй санал нэгдсэн ч үндэслэх хэсэгтэй санал зөрсөн тухай /зэрэгцээ санал/ эсхүл шийдвэрийн үндэслэх болон тогтоох хэсгийн аль алинтай санал зөрсөн тухай /эсрэг санал/ үндэслэлээ бичихийг.
4 дүгээр зүйл. Маргаан хянан шийдвэрлэх хүрээ
4.1. Цэц гагцхүү Үндсэн хууль зөрчсөн тухай маргааныг хянан шийдвэрлэх бөгөөд бусад хууль зөрчсөн тухай өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтийг хүлээн авахгүй.
4.2. Цэц хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа хууль, бусад шийдвэр, эсхүл албан тушаалтны акттай холбоотой, Цэцийн харьяалалд хамаарах маргааныг хянан шийдвэрлэнэ.
5 дугаар зүйл. Маргаан хянан шийдвэрлэх хугацаа
5.1. Цэц энэ хуульд өөрөөр заагаагүй бол маргаан үүсгэснээс хойш 90 хоногийн дотор маргааныг хянан шийдвэрлэнэ. Маргаан ээдрээ, төвөгтэй гэж бүрэлдэхүүн үзвэл энэ хугацааг 90 хүртэл хоногоор нэг удаа сунгаж болно. Хугацаа сунгах журмыг Дэгээр нарийвчлан зохицуулна.
5.2. Дараах шийдвэртэй холбоотой маргааныг шийдвэрлэх бэлтгэлийг даруй хангана:
5.2.1. онц болон дайны байдал зарласан, эсхүл цэрэг хөдөлгөх тухай;
5.2.2. гамшгаас хамгаалах өндөржүүлсэн эсхүл бүх нийтийн бэлэн байдалд шилжүүлсэн.
5.3. Энэ хуулийн 5.2-т заасан тохиолдолд хэд хэдэн илтгэгч гишүүнийг томилж болно.
6 дугаар зүйл. Хугацаа тодорхойлох, тоолох
6.1. Маргаан хянан шийдвэрлэх хугацааг хуанлийн жил, сар, гариг, хоног, ажлын өдөр, цагаар тодорхойлно.
6.2. Хугацааг тоолохдоо тогтоосон он, сар, өдрөөс, эсхүл уг хугацаа улиран өнгөрсөн буюу үйл явдал болж өнгөрсний дараах өдөр, цагаас эхлэн тоолно.
6.3. Тоолох хугацааны эцсийн өдөр ажлын бус өдөр байвал түүний дараагийн ажлын өдөр уг хугацаа дуусна.
6.4. Үүргийг гүйцэтгэх бол зохих журмаар тогтоосон тухайн байгууллагын ажлын өдөр дуусах эцсийн цагийн дотор гүйцэтгэнэ.
6.5. Баримт бичгийг тогтоосон хугацааны эцсийн өдрийн хорин дөрвөн цагийн дотор шуудан, харилцаа холбооны байгууллагад шилжүүлсэн бол түүнийг хугацаанд нь гүйцэтгэсэн гэж үзнэ.
6.6. Цаг хугацааг тоолохдоо хуанлийн жилийг арван хоёр сараар, хагас жилийг зургаан сараар, улирлыг гурван сараар, хоногийг хорин дөрвөн цагаар тоолно.ч
6.7. Хугацааг сунгах тохиолдолд хугацаа дууссан үеэс шинэ хугацааг тоолно.
6.8. Жил, хагас жил, улирал, сараар тогтоосон хугацаа нь уг хугацаа дуусах сарын мөн өдөр дуусах бөгөөд хугацаа дуусах сарын мөн өдөр байхгүй бол уг хугацаа тухайн сарын эцсийн өдөр дуусна.
6.9. Хуанлийн жил нь 01 дүгээр сарын 01-ний өдрөөс эхэлж, 12 дугаар сарын 31-ний өдрөөр дуусна.
6.10. Долоо хоног, хоногоор тогтоосон хугацаа уг хугацаа дуусах өдрийн мөн цагт, гаригаар тогтоосон хугацаа тухайн товлосон гариг дуусах эцсийн цагт, цагаар тогтоосон хугацаа уг хугацаа дуусах цагийн мөн хоромд дуусна.
7 дугаар зүйл. Маргаан хянан шийдвэрлэх зардал
7.1. Цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэхтэй холбогдсон дараах зардлыг улсын төсвөөс санхүүжүүлнэ:
7.1.1. шинжээч, мэргэжилтэн, орчуулагч, хэлмэрчийн унаа, байр, хоолны зардал, Цэцийн шийдвэрээр гүйцэтгэсэн ажил үндсэн чиг үүрэгт нь хамаарахгүй бол ажлын хөлс;
7.1.2. гэрчийн унаа, байр, хоолны зардал, цалин, хөдөлмөрийн хөлс;
7.1.3. хөгжлийн бэрхшээлтэй оролцогчийг маргаан хянан шийдвэрлэхэд оролцуулах зардал;
7.1.4. шаардлагатай бусад ажиллагааг гүйцэтгэсний зардал.
7.2. Маргаан хянан шийдвэрлэх зардлыг дараах журмаар тооцно:
7.2.1. шинжээч, мэргэжилтэн, орчуулагч, хэлмэрч, гэрчид олгох унаа, байр, хоолны зардлыг улсын төсвөөс санхүүждэг байгууллагад мөрдөгдөж байгаа албан томилолтын зардлын хэмжээгээр;
7.2.2. шинжээч, мэргэжилтэн, орчуулагч, хэлмэрчийн ажлын хөлсийг жишиг үнэлгээг харгалзан тогтоосон хэмжээгээр;
7.2.3. мэдүүлэг өгөхөөр Цэцэд дуудагдсан хугацаанд гэрч цалин, хөдөлмөрийн хөлсөөр хохирсон бол энэ хугацааны цалин, хөдөлмөрийн хөлсний дунджаар;
7.2.4. хөгжлийн бэрхшээлтэй оролцогчийг маргаан хянан шийдвэрлэхэд оролцуулахад шаардлагатай хэрэгсэл, төхөөрөмж ашигласны төлбөрөөр;
7.2.5. бусад зардлыг зохих журмын дагуу.
7.3. Энэ хуулийн 7.1, 7.2-т заасан зардлыг тооцож олгох журмыг Дэгээр нарийвчлан зохицуулна.
ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ
МАРГААН ХЯНАН ШИЙДВЭРЛЭХ ЗАРЧИМ
8 дугаар зүйл. Хараат бус байх
8.1. Цэц, түүний гишүүн бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхдээ аливаа байгууллага, албан тушаалтан, иргэнээс хараат бус байж, гагцхүү Үндсэн хуульд захирагдан маргааныг хянан шийдвэрлэнэ.
8.2. Байгууллага, албан тушаалтан, иргэн, хэн боловч Цэц, түүний гишүүн маргаан хянан шийдвэрлэх бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхэд хөндлөнгөөс оролцох, шахалт, дарамт үзүүлэх, бусад хэлбэрээр нөлөөлөхийг хориглоно.
9 дүгээр зүйл. Хамтын зарчим
9.1. Цэц нь аливаа асуудал, маргааныг хамтын зарчмаар хэлэлцэж, хуульд өөрөөр заагаагүй бол бүрэлдэхүүний гишүүдийн олонхын саналаар шийдвэрлэнэ.
9.2. Цэцийн гишүүн энэ хуульд заасны дагуу хуралдаан, зөвлөлдөөнд оролцох, санал өгөх, болон маргаан хянан шийдвэрлэхтэй холбоотой бусад үүргээ биелүүлэх бөгөөд хуульд зааснаас бусад үндэслэлээр энэ үүргээ биелүүлэхээс татгалзах, зайлсхийхийг хориглоно.
10 дугаар зүйл. Ил тод байх
10.1. Энэ хуульд өөрөөр заагаагүй бол Цэц маргааныг ил тодоор хянан шийдвэрлэж, шийдвэрээ нийтэд мэдээлнэ.
10.2. Энэ хуулийн 10.3-т зааснаас бусад тохиолдолд хуралдааныг нээлттэй явуулна.
10.3. Төрийн болон албаны нууц, байгууллагын нууц, хүний эмзэг мэдээлэл /цаашид “хуулиар хамгаалагдсан нууц, мэдээлэл” гэх/, эсхүл хүний аюулгүй байдлыг хамгаалах шаардлагатай талаар маргааны оролцогч, эсхүл бүрэлдэхүүний гишүүний саналыг үндэслэлтэй гэж бүрэлдэхүүн үзвэл хуралдааныг бүхэлд нь, эсхүл хэсэгчлэн хаалттай явуулж болно.
10.4. Хаалттай хуралдааны явцад илэрхий болсон, түүнчлэн албаны чиг үүргийн хүрээнд мэдсэн хуулиар хамгаалагдсан нууц, мэдээллийг Цэцийн гишүүн, маргааны оролцогч, бусад этгээд задруулахыг хориглох бөгөөд шаардлагатай тохиолдолд хуулийн дагуу нууцын баталгаа гаргуулан авна.
10.5. Бүрэлдэхүүн хаалттай хуралдаанд оролцохыг тодорхой этгээдэд зөвшөөрч болно.
10.6. Хуульд өөрөөр заагаагүй бол хуралдааны явцыг дууны болон дуу-дүрсний бичлэгээр зохих журмын дагуу баталгаажуулж, архивд хадгална.
10.7. Цэцийн шийдвэр, нээлттэй хуралдааны тэмдэглэлийг маргааны оролцогч, бусад этгээд өөрийн зардлаар хувилан авах эрхтэй.
11 дүгээр зүйл. Тэгш эрхийг хангах
11.1. Цэц маргаан хянан шийдвэрлэхдээ тэгш эрхийг хангах бөгөөд хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, бэлгийн болон хүйсийн чиг баримжаа, хөгжлийн бэрхшээл, үзэл бодол, боловсрол, эсхүл бусад шинжээр нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно.
11.2. Маргаан хянан шийдвэрлэхэд оролцож байгаа хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн энэ хуульд заасан эрхээ эдлэхэд Цэц дэмжлэг үзүүлнэ.
12 дугаар зүйл. Цэц нотлох зарчим
12.1. Цэц маргааныг Үндсэн хуульд нийцүүлэн бүрэн гүйцэд, бодитой хянан шийдвэрлэхэд шаардлагатай ажиллагааг явуулж, ач холбогдол бүхий баримтыг цуглуулж, үнэлнэ.
12.2. Бүх шатны шүүх, төрийн байгууллага, албан тушаалтан, холбогдох этгээд Цэцийн шаардсан тайлбар, судалгаа, лавлагаа, дүгнэлт, бусад баримтыг хугацаанд нь саадгүй гаргаж өгөх, Цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэхэд дэмжлэг үзүүлэх үүрэгтэй.
12.3. Үндсэн оролцогч нь маргаан хянан шийдвэрлэхэд ач холбогдолтой, үнэн, хуульд заасан арга, хэрэгслээр олж авсан баримтыг Цэцэд гаргаж өгнө.
12.4. Цэц шүүхийн хүчин төгөлдөр шийдвэрээр тогтоогдсон үйл баримтыг үндэслэн шийдвэр гаргаж болно.
13 дугаар зүйл. Маргаан хянан шийдвэрлэх хэл, бичиг
13.1. Цэц маргааныг монгол хэлээр хянан шийдвэрлэж, төрийн албан ёсны бичгээр хөтөлж баталгаажуулна.
13.2. Маргааны оролцогч монгол хэл мэдэхгүй бол өөрийн эх хэл буюу мэддэг хэл, бичгээр, хэрэв хөгжлийн бэрхшээлтэйн улмаас төрийн албан ёсны хэл, бичгээр харилцаж чадахгүй бол дохио, зангаа, тусгай тэмдэгт ашиглан тайлбар, баримт гаргаж өгөх эрхтэй.
13.3. Энэ хуулийн 13.2-т заасан этгээдээс Цэцэд гаргасан тайлбар, баримтыг тухайн бүрэлдэхүүн болон маргааны бусад оролцогчид, түүнчлэн хуралдааны явц, бусад тайлбар, баримтыг зохих харилцааны хэрэгсэл, эсхүл орчуулагч, хэлмэрчээр дамжуулан тухайн этгээдэд танилцуулна.
14 дүгээр зүйл. Биечлэн явуулах
14.1. Цэцийн хуралдаан, зөвлөлдөөнийг Их суудлын бүрэлдэхүүн, энэ хуулийн 31.1-д заасан журмын дагуу томилсон Бага, Дунд суудлын бүрэлдэхүүн эхнээс нь дуусах хүртэл биечлэн явуулна.
14.2. Бүрэлдэхүүний гишүүн энэ хуулийн 29.1-д заасан үндэслэлээр татгалзан гарсан, түүнчлэн эрүүл мэндийн эсхүл хүндэтгэн үзэх бусад шалтгаанаар үргэлжлүүлэн ажиллах боломжгүй бол түүний оронд Цэцийн өөр гишүүнийг томилно.
14.3. Энэ хуулийн 14.2-т заасан тохиолдолд бүрэлдэхүүн маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааг эсхүл хуралдаан, зөвлөлдөөнийг эхнээс нь явуулах эсэхийг шийдвэрлэнэ.
15 дугаар зүйл. Тасралтгүй явуулах
15.1. Цэцийн хуралдаан, зөвлөлдөөнийг амрах зайлшгүй шаардлагатайгаас бусад цагт тасралтгүй явуулна.
15.2. Маргааныг хуралдаанаар хэлэлцэх эсхүл зөвлөлдөөнөөр шийдвэрлэх боломжгүй нөхцөл үүссэн бол бүрэлдэхүүн уг нөхцөл арилах хүртэл боломжит хугацаагаар хойшлуулна.
ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ
ЦЭЦЭД ХАНДАХ ХЭЛБЭР, ХУГАЦАА
16 дугаар зүйл. Цэцэд хандах хэлбэр
16.1. Иргэн эрхээ хамгаалах хуульд заасан арга замыг дуусгасны дараа хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдлийн байгууллага, албан тушаалтны гаргасан шийдвэр, бусад акт өөрийнх нь үндсэн эрхийг зөрчсөн хэвээр байна гэж үзвэл Цэцэд өргөдөл гаргана.
16.2. Иргэн нийтийн ашиг сонирхлыг хамгаалах зорилгоор Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасан маргаантай асуудлаар Цэцэд мэдээлэл гаргана.
16.3. Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасан маргаантай асуудлаар дараах эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтан өөрийн үндсэн чиг үүргийн хүрээнд Цэцэд хүсэлт гаргана:
16.3.1. Улсын Их Хурал;
16.3.2. Ерөнхийлөгч;
16.3.3. Ерөнхий сайд;
16.3.4. Улсын дээд шүүх;
16.3.5. Улсын ерөнхий прокурор.
16.4. Өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтийг бичгээр, эсхүл цахимаар гаргана.
16.5. Иргэний эрх зүйн чадамжгүй, эсхүл зарим буюу бүрэн бус чадамжтай, эсхүл эрх зүйн чадамж нь хязгаарлагдсан иргэний үндсэн эрхийг зөрчсөн талаарх өргөдлийг түүний хууль ёсны төлөөлөгч Цэцэд гаргаж болно.
16.6. Хууль тогтоомжоос бусад шийдвэр Үндсэн хууль зөрчсөн талаар Цэцэд өргөдөл, мэдээлэл гаргахдаа уг шийдвэр гаргасан байгууллага, албан тушаалтан, тухайн шийдвэрийг хүчингүй болгох эрх бүхий этгээд, шүүхэд хандах зэрэг хуульд заасан арга замыг дуусгасан байна.
17 дугаар зүйл. Цэцэд хандах хугацаа
17.1. Иргэн өөрийн үндсэн эрхтэй холбоотой шүүхийн шийдвэр, эсхүл бусад актыг гардан авснаас хойш 30 хоногийн дотор өргөдөл гаргана.
17.2. Иргэн хууль, Улсын Их Хурлын тогтоол Үндсэн хуульд нийцсэн эсэх асуудлаар хэдийд ч, бусад маргаантай асуудлаар дараах хугацаанд мэдээлэл гаргана:
17.2.1. Ерөнхийлөгчийн зарлиг, бусад шийдвэр, Засгийн газрын шийдвэр гарсан өдрөөс хойш нэг жилийн дотор;
17.2.2. ард нийтийн санал асуулга, Улсын Их Хурлын эсхүл Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн талаарх сонгуулийн төв байгууллагын шийдвэр гарсан өдрөөс хойш хоёр сарын дотор;
17.2.3. Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсгийн 3, 4-т заасан асуудлыг мэдсэн өдрөөс хойш хоёр сарын дотор.
17.3. Энэ хуулийн 16.3-т заасан этгээд Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасан маргаантай асуудлаар хэдийд ч хүсэлт гаргаж болно.
17.4. Энэ хуульд заасан хугацааг хүндэтгэн үзэх шалтгааны улмаас хэтрүүлсэн бол маргагч хугацаа сэргээлгэх саналаа холбогдох баримтын хамт Цэцэд гаргаж болно.
18 дугаар зүйл. Өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтэд тавих шаардлага
18.1. Цэцэд гаргасан өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтэд дараах зүйлийг тусгана:
18.1.1. өргөдөл, мэдээлэл гаргагчийн эцэг /эх/-ийн нэр, өөрийн нэр, оршин суугаа хаяг, байгууллага бол түүний нэр, оршин байгаа хаяг, эсхүл хүсэлт гаргагчийн нэр, албан тушаал, хаяг;
18.1.2. өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлт гаргагч, түүний төлөөлөгч, өмгөөлөгчийн утасны дугаар, цахим хаяг;
18.1.3. Үндсэн хуульд нийцээгүй гэж үзэж байгаа хууль тогтоомж, бусад акт, түүний зүйл, заалт, эсхүл Үндсэн хууль зөрчсөн, огцруулах, эгүүлэн татах үндэслэлтэй хэмээн үзэж байгаа албан тушаалтны нэр, шийдвэр, бусад актын талаарх мэдээлэл;
18.1.4. Үндсэн хуулийн холбогдох зүйл, заалт болон түүнийг зөрчсөн гэж үзэж буй үндэслэл;
18.1.5. Цэцээр шийдвэрлүүлэх шаардлага;
18.1.6. өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлт гаргагчийн тоон, эсхүл ердийн гарын үсэг, огноо.
18.2. Өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтэд дараах зүйлийг хавсаргана:
18.2.1. маргаан хянан шийдвэрлэхэд төлөөлөгчөөр дамжуулан оролцох эсхүл өмгөөлөгч оролцуулах бол түүний бүрэн эрхийн хүрээг тодорхойлж, бүрэн эрх олгосон баримт бичиг;
18.2.2. Үндсэн хуульд нийцээгүй гэж үзэж байгаа хууль тогтоомж, бусад акт, түүний зүйл, заалтын хуулбар, эсхүл Үндсэн хууль зөрчсөн, огцруулах, эгүүлэн татах үндэслэл болсон шийдвэр, бусад актын нотолгоо;
18.2.3. монгол хэлээс өөр хэл дээрх баримт бичгийн албан ёсны орчуулга.
18.3. Өргөдөлд энэ хуулийн 18.1, 18.2-т зааснаас гадна энэ хуулийн 16.6-д заасны дагуу эрхээ хамгаалах хуульд заасан арга замыг дуусгасан ч үндсэн эрх нь зөрчигдсөн хэвээр байгаа гэж үзсэн үндэслэлээ тусган, холбогдох шийдвэр, баримтыг хавсаргана.
18.4. Мэдээлэлд энэ хуулийн 18.1, 18.2-т зааснаас гадна нийтийн ашиг сонирхлыг хамгаалахаар Цэцэд хандсан зорилгыг, түүнчлэн энэ хуулийн 16.6-д заасны дагуу хуульд заасан арга замыг дуусгасан ч Үндсэн хуулийн зөрчил арилаагүй гэж үзсэн үндэслэлээ бичиж, холбогдох шийдвэр, баримтыг хавсаргана.
19 дүгээр зүйл. Өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтийг хүлээн авах
19.1. Цэцэд гаргасан өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтийг Ерөнхий бүртгэгч хүлээн авна.
19.2. Ерөнхий бүртгэгч нь өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтийг Цэцэд ирүүлснээс хойш 30 хоногийн дотор энэ хуулийн 16, 17, 18 дугаар зүйлд заасан шаардлагыг хангасан эсэх, Цэц урьд нь тухайн асуудлыг шийдвэрлэсэн эсэхийг нягтлан үзэж, хянан шийдвэрлэх бүртгэлд бүртгэсэн эсэх талаар үндэслэл бүхий хариуг маргагчид өгнө. Холбогдох журмыг Дэгээр нарийвчлан зохицуулна.
19.3. Ерөнхий бүртгэгч дараах тохиолдолд өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтийг маргагчид буцаана:
19.3.1. энэ хуулийн 16, 17, 18 дугаар зүйлд заасан шаардлагыг хангаагүй;
19.3.2. Цэцээс урьд өмнө нь хариу өгсөн асуудлаар дахин өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлт гаргасан бөгөөд түүнийг дахин нягтлан үзэх үндэслэлгүй.
19.4. Ерөнхий бүртгэгчээс энэ хуулийн 19.3-т заасны дагуу өгсөн хариуг маргагч эс зөвшөөрвөл уг хариуг хүлээн авснаас хойш 30 хоногийн дотор өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтийг Цэцэд дахин гаргаж болно.
19.5. Өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтийг энэ хуульд заасан шаардлага хангаж, эсхүл түүнийг энэ хуулийн 19.4-т заасны дагуу гаргасан бол Ерөнхий бүртгэгч ажлын гурван өдрийн дотор Цэцийн нийт гишүүний хуралдаанаас тогтоосон хуваарь, Дэгд заасны дагуу түүнийг Бага суудлын бүрэлдэхүүнд гардуулж, хянан шийдвэрлэх бүртгэлд бүртгэнэ.
20 дугаар зүйл. Цахим бүртгэл хөтлөх
20.1. Ерөнхий бүртгэгч өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтийг албан хэрэг хөтлөх журмын дагуу бүртгэж, цахим сан үүсгэнэ.
20.2. Цэцийн шийдвэрийн хуулбар, эсхүл маргаан хянан шийдвэрлэхэд хамаарах баримт бичгийг маргааны оролцогчид цахимаар хүргүүлнэ.
20.3. Маргааны оролцогч Цэцийн шийдвэр, холбогдох баримт бичгийг бичгээр авах санал гаргасан, эсхүл цахим үйлчилгээ үзүүлэх боломжгүй тохиолдолд маргааны оролцогчид шийдвэр, баримт бичгийг шуудангаар хүргүүлнэ.
ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ
МАРГААНЫ ОРОЛЦОГЧИЙН ЭРХ ЗҮЙН БАЙДАЛ
21 дүгээр зүйл. Маргааны оролцогч
21.1. Маргагч болон хариуцагч нь үндсэн оролцогч байна.
21.2. Гэрч, шинжээч, мэргэжилтэн, орчуулагч, хэлмэрч, Цэцийн нарийн бичгийн дарга нь бусад оролцогчид хамаарна.
21.3. Төлөөлөгч, өмгөөлөгч нь маргааны бие даасан оролцогч бус, зөвхөн төлөөлүүлж, өмгөөлүүлж байгаа этгээдийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг бүрэн эрх олгосон хүрээнд хамгаалж байгаа этгээд мөн.
22 дугаар зүйл. Үндсэн оролцогчийн эрх, үүрэг
22.1. Үндсэн оролцогч нь маргаан хянан шийдвэрлэхэд дараах эрх эдэлнэ:
22.1.1. маргаж байгаа асуудлаар байр сууриа илэрхийлж, тайлбар гаргах, баримт гаргаж өгөх, баримт гаргуулах санал гаргах;
22.1.2. энэ хуульд заасны дагуу гэрч оролцуулах, шинжээч, мэргэжилтэн, орчуулагч, хэлмэрч томилуулах, хуралдааныг хойшлуулах тухай санал гаргах;
22.1.3. өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлт, холбогдох тайлбар, цугларсан баримттай танилцах, хуулбарлан авах, тэмдэглэл хийх, хариу тайлбар өгөх;
22.1.4. маргаан хянан шийдвэрлэхтэй холбоотой Цэцээс гаргасан шийдвэрийн талаар мэдэх, хуулбарлан авах;
22.1.5. биечлэн, эсхүл төлөөлөгчөөр дамжуулан энэ хуульд заасны дагуу хуралдаанд оролцох, оролцогчоос асуулт асуух;
22.1.6. бүрэлдэхүүн, эсхүл бусад оролцогчоос энэ хуульд заасан үндэслэлээр татгалзан гаргах санал гаргах;
22.1.7. хууль зүйн мэргэжлийн туслалцаа авах;
22.1.8. энэ хуульд заасан бусад эрх.
22.2. Үндсэн оролцогч маргаан хянан шийдвэрлэхэд дараах үүрэг хүлээнэ:
22.2.1. Цэцээс товлосон цагт хүрэлцэн ирэх;
22.2.2. Цэцийн шаардсан баримтыг тогтоосон хугацаанд гаргаж өгөх;
22.2.3. Цэцэд гаргасан өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлт, тайлбар нь бодит байдалд нийцсэн, үнэн байх;
22.2.4. маргаан хянан шийдвэрлэх явцад олж мэдсэн хуулиар хамгаалагдсан нууц, мэдээллийг задруулахгүй байх;
22.2.5. хуралдааны дэгийг сахих;
22.2.6. энэ хуульд заасан бусад үүрэг.
22.3. Өргөдөл, хүсэлт гаргагч нь хуралдаан, зөвлөлдөөн болохоос өмнө шаардлагаа ихэсгэх, эсхүл багасгах, бүрэн, эсхүл хэсэгчлэн татгалзах санал гаргаж болно. Өргөдөл, хүсэлтийн шаардлагыг ихэсгэх, багасгах, татгалзах нь нийтийн ашиг сонирхолд нөлөөлнө гэж бүрэлдэхүүн үзвэл энэ тухай саналыг хүлээн авахгүй.
22.4. Маргаан үүсгэсний дараа мэдээллийн шаардлагаас татгалзах, эсхүл түүнийг ихэсгэх, багасгахыг хориглоно.
22.5. Дунд суудлын шийдвэр гарсны дараа маргагч шаардлагаасаа татгалзах, эсхүл түүнийг ихэсгэх, багасгахыг хориглоно.
22.6. Иргэд хамтран өргөдөл, мэдээлэл гаргасан бол дотроосоо тав хүртэл тооны иргэнийг сонгон хуралдаанд оролцуулах бөгөөд тэдгээр нь үндсэн оролцогчийн эрхийг эдэлж, үүргийг хүлээнэ.
22.7. Цэц үндсэн оролцогчид эрх, үүргийг нь танилцуулж, тэгш боломжоор хангана.
23 дугаар зүйл. Маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд төлөөлөх
23.1. Энэ хуульд өөрөөр заагаагүй бол үндсэн оролцогч итгэмжлэл олгох замаар хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд төлөөлүүлж болно.
23.2. Улсын Их Хурал аль нэг гишүүнээрээ төлөөлүүлэн, Улсын Их Хурлын гишүүн өөрөө Цэцийн хуралдаанд оролцоно.
23.3. Засгийн газрыг түүний эрх олгосноор, Ерөнхий сайдыг түүний зөвшөөрснөөр Засгийн газрын аль нэг гишүүн төлөөлөн хуралдаанд оролцоно.
23.4. Ерөнхийлөгч, Улсын дээд шүүх, Улсын ерөнхий прокурор, эсхүл бусад байгууллага, албан тушаалтан хуульд заасны дагуу, эсхүл хуульчаар төлөөлүүлэн хуралдаанд оролцоно.
23.5. Байгууллагыг итгэмжлэлгүйгээр төлөөлөх этгээд, эсхүл түүний итгэмжилсэн хуульч төлөөлнө.
23.6. Байгууллагыг итгэмжлэлгүйгээр төлөөлөх этгээд нь өөрийн албан тушаал, эрх хэмжээгээ нотлох баримт бичиг, бусад этгээд нь түүнд олгосон итгэмжлэлийг Цэцэд гаргаж өгнө.
23.7. Итгэмжлэл нь дараах шаардлагыг хангасан байна:
23.7.1. төлөөлүүлэгч өөрийн нэр, регистрийн дугаар, утасны дугаарыг бичиж, гарын үсэг зурсан байх, байгууллагын итгэмжлэлд тухайн байгууллагыг итгэмжлэлгүйгээр төлөөлөх этгээд гарын үсэг зурж, тамга, тэмдэг дарсан байх;
23.7.2. олгосон огноо;
23.7.3. ямар маргаанд хэрхэн оролцохыг тодорхой заах;
23.7.4. итгэмжлэлийг тодорхой хугацаагаар олгох бол хугацааг заах.
23.8. Маргааны оролцогч, эсхүл түүний төлөөлөгч маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд оролцоно.
23.9. Төлөөлөгч нь төлөөлүүлэгчийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалах ажиллагааг хуулийн хүрээнд явуулж, төлөөлүүлэгчээс олгосон итгэмжлэлийн хүрээнд энэ хуульд заасан маргааны оролцогчийн эрх, үүргийг хэрэгжүүлнэ.
23.10. Дараах этгээд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд төлөөлөгчөөр оролцохыг хориглоно:
23.10.1. гэрч, шинжээч, мэргэжилтнээр оролцсон этгээд;
23.10.2. эцэг, эх, асран хамгаалагч, харгалзан дэмжигчийн хувиар, эсхүл ажиллаж байгаа байгууллагаа төлөөлөн тухайн маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд оролцож байгаагаас бусад тохиолдолд шүүгч, прокурор.
23.11. Төлөөлөл дараах үндэслэлээр дуусгавар болно:
23.11.1. төлөөлөгч итгэмжлэлээс татгалзсан;
23.11.2. төлөөлүүлэгч өөрийн олгосон итгэмжлэлийг хүчингүй болгосон;
23.11.3. хууль, эсхүл гэрээнд өөрөөр заагаагүй бол төлөөлүүлэгч нас барсан, эсхүл эрх зүйн бүрэн чадамжгүй болсон;
23.11.4. төлөөлүүлэгч байгууллага татан буугдсан.
23.12. Төлөөлүүлэгч итгэмжлэлээ хүчингүй болгох, төлөөлөгч итгэмжлэлээс татгалзах эрхтэй. Энэ тухай Цэцэд даруй мэдэгдэх үүрэгтэй бөгөөд мэдэгдээгүйгээс гарах үр дагаврыг төлөөлүүлэгч хариуцна.
24 дүгээр зүйл. Өмгөөлөгч
24.1. Маргааны оролцогч маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд өмгөөлөгчөөс хууль зүйн мэргэжлийн туслалцаа авч болно.
24.2. Маргаан хянан шийдвэрлэхэд оролцох өмгөөлөгчийн эрх нь хууль зүйн туслалцаа авч байгаа талтай байгуулсан гэрээгээр тодорхойлогдоно.
25 дугаар зүйл. Гэрч
25.1. Маргаан хянан шийдвэрлэхэд ач холбогдол бүхий нөхцөл байдал, үйл баримтыг мэдэж байгаа этгээдийг илтгэгч гишүүн, эсхүл бүрэлдэхүүн гэрчээр оролцуулж болно.
25.2. Гэрч нь товлосон цагт хүрэлцэн ирж, маргаантай холбогдсон асуудлаар үнэн мэдүүлэх үүрэгтэй бөгөөд шаардлагатай тэмдэглэл, баримт бичиг, мэдээ сэлтийг ашиглаж болно.
25.3. Гэрч санаатайгаар худал мэдүүлэг өгсөн, мэдүүлэг өгөхөөс хууль бусаар зайлсхийсэн, татгалзсан тохиолдолд хуульд заасан хариуцлага хүлээлгэх талаар сануулж, Дэгд заасны дагуу баримтжуулна.
26 дугаар зүйл. Шинжээч
26.1. Үндсэн оролцогчийн саналаар, эсхүл өөрийн санаачилгаар илтгэгч гишүүн, эсхүл бүрэлдэхүүн маргааныг хянан шийдвэрлэхэд тусгай мэргэшил, мэдлэг зайлшгүй шаардсан асуудлаар уг маргаанд ашиг сонирхлын зөрчилгүй этгээдийг шинжээчээр томилж, дүгнэлт гаргуулж болно.
26.2. Энэ хуулийн 26.1-д заасан шийдвэрт шинжээчийн дүгнэлт гаргуулах шаардлагатай асуудлыг тодорхойлон заана.
26.3. Шинжээч нь Цэцийн товлосон цагт хүрэлцэн ирэх, тогтоосон хугацаанд үнэн, бүрэн, үндэслэл бүхий дүгнэлт гаргах үүрэгтэй.
26.4. Шинжээч санаатай худал дүгнэлт гаргах, дүгнэлт гаргахаас хууль бусаар зайлсхийсэн, татгалзсан тохиолдолд хуульд заасан хариуцлага хүлээлгэх талаар сануулж, баримтжуулна.
26.5. Мэргэшил, мэдлэг тохирохгүй, эсхүл ашиг сонирхлын зөрчилтэй бол шинжээч дүгнэлт гаргахаас татгалзаж болно.
26.6. Шинжээч дүгнэлт гаргахад шаардлагатай бол маргааны материалтай танилцах, нэмэлт баримт авах саналаа Цэцийн гишүүнд гаргах эрхтэй.
26.7. Шинжээч өөрийн хийсэн шинжилгээ, түүний үндсэн дээр хүрсэн дүгнэлтээ тодорхойлохын хамт Цэцийн тавьсан асуултад нэг бүрчлэн үндэслэл бүхий тодорхой хариулт өгч дүгнэлтээ бичгээр үйлдэнэ.
26.8. Шинжээч Цэцийн тавьсан асуултад тусгагдаагүй боловч маргааныг шийдвэрлэхэд зайлшгүй ач холбогдолтой байж болох нөхцөл байдлыг олж тогтоовол энэ талаар дүгнэлтдээ тусгаж болно.
26.9. Хэд хэдэн этгээдийг баг болгон шинжээчээр томилсон бол тэд санал нэгтэй байвал нэг дүгнэлт гаргаж гарын үсгээ зурах бөгөөд харин аль нэг шинжээч санал нийлэхгүй байвал дүгнэлтээ тусдаа гаргана.
27 дугаар зүйл. Орчуулагч, хэлмэрч
27.1. Үндсэн оролцогч монгол хэл мэдэхгүй, эсхүл хөгжлийн бэрхшээлтэйн улмаас төрийн албан ёсны хэл, бичгээр харилцаж чадахгүй бол түүний саналын дагуу орчуулагч, хэлмэрчийг илтгэгч гишүүн, эсхүл бүрэлдэхүүн томилж, маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд оролцуулна.
27.2. Орчуулагч, хэлмэрч товлосон цагт хүрэлцэн ирж, өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлт, тайлбар, мэдүүлэг, баримттай танилцах, маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагаа, Цэцийн шийдвэрийн агуулгыг үнэн, бүрэн орчуулж, хэлмэрчлэх үүрэгтэй.
27.3. Орчуулагч, хэлмэрч нь тодруулах асуулт тавьж болно.
27.4. Маргааны оролцогч нь орчуулагч, хэлмэрчийн үүрэг давхар гүйцэтгэхийг хориглоно.
27.5. Орчуулагч, хэлмэрч санаатайгаар худал орчуулсан, хэлмэрчилсэн, орчуулга хийх, хэлмэрчлэхээс хууль бусаар татгалзсан, зайлсхийсэн тохиолдолд түүнд хуульд заасан хариуцлага хүлээлгэх тухай сануулж, баримтжуулна.
28 дугаар зүйл. Цэцийн нарийн бичгийн дарга
28.1. Цэцийн нарийн бичгийн дарга /цаашид “нарийн бичгийн дарга”/ нь маргааны оролцогчид маргаан хянан шийдвэрлэхэд оролцох эрх, үүргийг танилцуулан баталгаажуулах, хуралдаан явуулах нөхцөлийг хангах, маргааны оролцогчид товыг мэдэгдэх, тэдний ирцийг бүртгэж, танилцуулах, хуралдааны тэмдэглэл хөтлөх, түүнд гарын үсэг зурж, даргалагчаар баталгаажуулж маргааны материалд хавсаргах, шаардлагатай бусад ажиллагааг гүйцэтгэнэ.
28.2. Энэ хуулийн 28.1-д заасан ажиллагааг гүйцэтгэхэд шаардлагатай тооны нарийн бичгийн дарга ажиллана.
29 дүгээр зүйл. Татгалзан гаргах үндэслэл, журам
29.1. Цэцийн гишүүн дараах үндэслэл байвал бүрэлдэхүүнд орохоос өөрөө татгалзан гарах үүрэгтэй:
29.1.1. тухайн маргааныг захиргааны байгууллага, шүүхээр хянан шийдвэрлэхэд албан үүргийн дагуу, эсхүл мэргэжлийн хувиар оролцсон;
29.1.2. өөрөө, эсхүл өөртэй нь хамаарал бүхий этгээд үндсэн оролцогч.
29.2. Үндсэн оролцогч энэ хуулийн 29.1-д заасан үндэслэлээр Цэцийн гишүүнийг татгалзан гаргах санал тавих эрхтэй бөгөөд саналаа бичгээр гаргаж, татгалзан гаргах үндэслэлийг тодорхой заана.
29.3. Цэцийн гишүүн татгалзан гарах, гаргах саналыг тухайн бүрэлдэхүүн уг гишүүнийг байлцуулахгүйгээр шийдвэрлэх бөгөөд санал тэнцвэл татгалзан гаргаагүйд тооцно.
29.4. Цэцийн хоёроос дээш тооны гишүүн татгалзан гарах, эсхүл тэдгээрийг татгалзан гаргахыг хориглоно. Цэцийн гишүүн татгалзан гарснаар, эсхүл гаргаснаар Дунд, Их суудлын бүрэлдэхүүн хүрэлцэхгүй болох тохиолдолд татгалзан гарах, эсхүл гаргахыг хориглох бөгөөд энэ хуулийн 29.1-д заасан үндэслэл үүссэн эсэхээс үл хамааран чиг үүргээ хэрэгжүүлнэ.
29.5. Энэ хуулийн 29.1-д зааснаас бусад үндэслэлээр Цэцийн гишүүнийг татгалзаж үл болно.
29.6. Орчуулагч, хэлмэрч, шинжээч, мэргэжилтэн, нарийн бичгийн дарга энэ хуулийн 29.1-д заасан, эсхүл ашиг сонирхлын зөрчил үүсэж болзошгүй бусад үндэслэл бий болсон бол өөрөө татгалзан гарах үүрэгтэй бөгөөд тэдгээрийг татгалзан гаргах саналыг бүрэлдэхүүн шийдвэрлэнэ.
29.7. Энэ хуулийн 29.1, 29.6-д заасан татгалзан гарах үндэслэл байвал Цэцийн гишүүн, орчуулагч, хэлмэрч, шинжээч, мэргэжилтэн, нарийн бичгийн дарга зөвлөлдөөн эхлэхээс өмнө даргалагчид бичгээр, эсхүл татгалзан гарах үндэслэл хуралдаан эхлэх хүртэл мэдэгдээгүй, хуралдааны явцад илэрсэн бол энэ тухайгаа мэдсэн даруй даргалагчид мэдэгдэж, татгалзан гарах үүрэгтэй.
29.8. Илтгэгч гишүүн татгалзан гарсан эсхүл түүнийг татгалзан гаргасан бол нөхөн томилогдсон гишүүн маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааг үргэлжлүүлэн явуулах, шаардлагатай гэж үзвэл зарим ажиллагааг дахин явуулж болно.
29.9. Бүрэлдэхүүнд орсон илтгэгч гишүүнээс бусад гишүүн татгалзан гарсан, эсхүл түүнийг татгалзан гаргасан бол өөр гишүүнийг нөхөн томилно.
Тайлбар:. Энэ зүйлд заасан “хамаарал бүхий этгээд” гэдэгт Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуулийн 3.1.5-т заасан этгээдийг ойлгоно.
ТАВДУГААР БҮЛЭГ
МАРГААН ХЯНАН ШИЙДВЭРЛЭХ НИЙТЛЭГ ЖУРАМ
30 дугаар бүлэг
Маргаан хянан шийдвэрлэх үндэслэл
30.1. Цэц гагцхүү энэ хуульд заасны дагуу гаргасан өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтийг үндэслэн маргааныг хянан шийдвэрлэнэ.
30.2. Тусгай журам тогтоосноос бусад тохиолдолд маргааныг энэ хуульд заасан нийтлэг журмаар хянан шийдвэрлэнэ.
31 дүгээр зүйл. Өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлт, маргааныг хуваарилах болон холбогдох бусад журам
31.1. Өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтийг Бага суудалд хуваарилах, Бага, Дунд суудлын бүрэлдэхүүн, даргалагч, илтгэгч гишүүнийг томилох, маргааныг Дунд суудалд хуваарилах журам нь урьдчилан мэдэх боломжгүй, санамсаргүй тохиолдлоор хуваарилах нөхцөлийг хангасан байх бөгөөд дараах шаардлагыг хангасан программ хангамжийг ашиглана:
31.1.1. Цэц өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтийг хүлээн авсан даруй хуваарилалтыг хийх, Цэцийн нийт гишүүний хуралдааны шийдвэргүйгээр өөрчлөх боломжгүй хамгаалалттай байх, хэзээ, хэрхэн хуваарилагдсан тухай баримтыг оролцогч этгээдэд шууд өгөх боломжтой байх;
31.1.2. цахимаар хийгдсэн хуваарилалтыг гагцхүү татгалзан гаргах, гарах саналыг үндэслэлтэй гэж үзсэн, эсхүл Цэцийн гишүүн, тухайн бүрэлдэхүүнд энэ хуульд заасны дагуу өөрчлөлт орсон тохиолдолд өөрчлөх бөгөөд уг өөрчлөлт нь хүний нөлөөллөөс ангид, ил тод, баримтжуулсан байх.
31.2. Цэцийн дарга өөрийн орсон Их суудлыг даргална. Цэцийн дарга нь Их суудалд ороогүй, эсхүл Их суудалд илтгэгч гишүүнээр орсон бол аль нэг гишүүн даргална.
31.3. Энэ хуулийн 31.1, 31.2-т заасан журмын дагуу өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтийг Бага суудалд хуваарилах, Бага, Дунд суудлын бүрэлдэхүүн, даргалагч, илтгэгч гишүүнийг томилох бөгөөд маргааныг Дунд суудалд хуваарилна. Энэ асуудлаарх журмыг Дэгээр нарийвчлан зохицуулна.
32 дугаар зүйл. Маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааг түдгэлзүүлэх
32.1. Маргааныг хянан шийдвэрлэхэд бусад шүүхээс гарах шийдвэр ач холбогдолтой гэж үзвэл бүрэлдэхүүн тухайн шийдвэр гарах хүртэл хугацаагаар маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааг түдгэлзүүлнэ.
32.2. Энэ хуулийн 32.1-д зааснаас бусад үндэслэлээр маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааг түдгэлзүүлэхийг хориглоно.
32.3. Түдгэлзүүлэх үндэслэл арилсан тохиолдолд бүрэлдэхүүн маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааг сэргээнэ.
32.4. Үндсэн оролцогч, эсхүл бүрэлдэхүүний гишүүн энэ зүйлд заасны дагуу маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааг түдгэлзүүлэх, эсхүл сэргээх тухай саналыг бүрэлдэхүүнд гаргаж болно.
33 дугаар зүйл. Маргааныг хэрэгсэхгүй болгох
33.1. Бүрэлдэхүүн дараах нөхцөлд маргааныг хэрэгсэхгүй болгож болно:
33.1.1. өргөдөл гаргагч нас барсан бол;
33.1.2. өргөдөл, хүсэлт гаргагч маргааны шаардлагаасаа татгалзсан;
33.1.3. маргаан бүхий хууль тогтоомж, бусад шийдвэр хүчингүй болсон, эсхүл маргаан бүхий нөхцөл арилсан.
33.2. Маргаан үүсгэсэн асуудал нь нийтийн ашиг сонирхолд нөлөөлнө гэж бүрэлдэхүүн үзвэл энэ хуулийн 33.1-д заасан нөхцөл үүссэн эсэхээс үл хамааран маргааныг үргэлжлүүлэн хянан шийдвэрлэнэ.
34 дүгээр зүйл. Хуралдааны тэмдэглэл
34.1. Хуралдааны явцыг мэдээллийн технологийн хэрэгсэл ашиглан бүрэн хэмжээгээр бичиж, дараах зүйлийг тусгана:
34.1.1. тэмдэглэлийн нэр, хуралдаан болсон огноо, газар, байр, хуралдаан эхэлсэн, дууссан цаг, минут;
34.1.2. даргалагч, бүрэлдэхүүний гишүүн, нарийн бичгийн даргын нэр;
34.1.3. хэлэлцэх маргааны агуулга;
34.1.4. маргааны оролцогчийн нэр, ажил, албан тушаал, холбогдох бусад мэдээлэл;
34.1.5. маргааны оролцогч, түүний төлөөлөгч, өмгөөлөгчийн гаргасан шаардлага, тайлбар, гэрчийн мэдүүлэг, мэргэжилтний дүгнэлт, шинжээчийн дүгнэлт, тэдгээрийн санал, асуулт, хариулт, холбогдох бусад баримтын талаар болон хуралдааны бусад явц;
34.1.6. хуралдааны явцад гарсан асуудлыг шийдвэрлэсэн магадлал, түүнчлэн шийдвэрийн агуулга.
34.2. Хуралдааны тэмдэглэлд тухайн хуралдааны явцад гадаад хэлээр өгсөн тайлбар, мэдүүлгийг хуралдааны тэмдэглэлд хавсаргаж болно.
34.3. Хуралдааны тэмдэглэлийг хуралдаан дууссан өдрөөс хойш ажлын таван өдрийн дотор бичгээр үйлдэж, даргалагч, нарийн бичгийн дарга гарын үсэг зурж баталгаажуулан маргааны материалд хавсаргана.
ЗУРГААДУГААР БҮЛЭГ
МАРГААН ХЯНАН ШИЙДВЭРЛЭХ ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТ
35 дугаар зүйл. Маргаан хянан шийдвэрлэх зохион байгуулалт
35.1. Цэцэд маргааныг Бага, Дунд, Их суудлаар хянан шийдвэрлэнэ.
35.2. Бага суудал гурван гишүүнээс, Дунд суудал зургаан гишүүнээс, Их суудал нийт гишүүнээс тус тус бүрдэнэ.
35.3. Энэ хуулийн 29.1-д заасан үндэслэлээр татгалзан гарсан, түүнчлэн эрүүл мэндийн эсхүл бусад хүндэтгэн үзэх шалтгаанаар оролцох боломжгүй болсон бол Их суудлыг долоогоос доошгүй гишүүний бүрэлдэхүүнтэй явуулж болно.
36 дугаар зүйл. Маргаан хянан шийдвэрлэх хэлбэр
36.1. Маргааныг зөвлөлдөөнөөр шийдвэрлэнэ.
36.2. Үндсэн оролцогчийн тайлбарыг биечлэн сонсох, гэрч, эсхүл бусад оролцогчийн мэдүүлэг, дүгнэлттэй амаар танилцах, тодруулга авах нь маргааныг бүрэн, бодитой шийдвэрлэхэд шаардлагатай гэж үзвэл бүрэлдэхүүн хуралдаан явуулахаар шийдвэрлэж болно.
36.3. Хуралдаан, зөвлөлдөөнийг маргааны оролцогч, эсхүл бүрэлдэхүүний гишүүний саналыг үндэслэн цахимаар явуулж, эсхүл зайлшгүй тохиолдолд бүрэлдэхүүний зарим гишүүн, тодорхой оролцогчийг цахимаар оролцуулж болно.
37 дугаар зүйл. Бага суудал
37.1. Өргөдөл, мэдээллийн дагуу өөрийн санаачилгаар, эсхүл хүсэлтээр маргаан үүсгэх эсэхийг Бага суудал зөвлөлдөөнөөр шийдвэрлэнэ.
37.2. Бага суудал хуралдаан хийхгүй.
37.3. Бага суудал Цэцэд маргаан үүсгэх эсэх асуудлыг шийдвэрлэж, магадлал гаргана. Магадлал нь маргаан үүсгэх эсэх талаарх эцсийн шийдвэр болно.
37.4. Цэцэд өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлт гаргах хугацааг сэргээлгэх саналыг энэ хуулийн 17.4-д заасны дагуу ирүүлснээс хойш 30 хоногийн дотор Бага суудал шийдвэрлэх бөгөөд энэ тохиолдолд Ерөнхий бүртгэгч тайлбараа бичгээр гаргаж өгнө.
38 дугаар зүйл. Бага суудлаар шийдвэрлэх бэлтгэл
38.1. Энэ хуулийн 19.5-д заасны дагуу өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтийг гардуулснаас хойш долоо хоногийн дараа 30 хоногийн дотор Бага суудал зөвлөлдөөн хийнэ. Бага суудал шаардлагатай тохиолдолд уг хугацааг 30 хоногоор нэг удаа сунгаж болно.
38.2. Даргалагч Бага суудлын бусад гишүүнтэй зөвшилцөн зөвлөлдөөнийг товлоно.
39 дүгээр зүйл. Маргаан үүсгэх эсэхийг шийдвэрлэх
39.1. Бага суудал доор дурдсан үндэслэл байвал маргаан үүсгэхээс татгалзана:
39.1.1. өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлт гаргах эрх бүхий этгээд биш, эсхүл түүнийг төлөөлөх бүрэн эрхгүй этгээд гаргасан;
39.1.2. Цэцийн харьяалан шийдвэрлэх асуудал биш;
39.1.3. Үндсэн хуулийн маргааны шинжийг агуулаагүй;
39.1.4. Үндсэн хуулийн суурь ач холбогдолгүй;
39.1.5. энэ хуулийн 16 дугаар зүйлд заасан шаардлагыг хангаагүй;
39.1.6. энэ хуулийн 17 дугаар зүйл, 19.4-т заасан хугацаа өнгөрсөн.
39.2. Бага суудал доор дурдсан үндэслэл байвал маргаан үүсгэхээс татгалзаж болно:
39.2.1. өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлт энэ хуулийн 18 дугаар зүйлд заасан шаардлагыг хангаагүй;
39.2.2. тухайн тодорхой асуудлаар Цэцийн хүчин төгөлдөр шийдвэр байгаа;
39.2.3. өргөдөл, мэдээлэл гаргагч маргааны шаардлагаасаа татгалзсан.
39.3. Маргаан үүсгэснээс хойш ажлын таван өдрийн дотор энэ тухай цахим хуудас болон бусад хэрэгслээр нийтэд мэдээлнэ.
39.4. Маргаан үүсгэсэн бол энэ хуулийн 31.1-д заасан журмын дагуу илтгэгч гишүүнийг даруй томилно.
40 дүгээр зүйл. Дунд суудал
40.1. Энэ хуульд өөрөөр заагаагүй бол Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсгийн 1, 2-т заасан маргаантай асуудал болон үндсэн эрхийн маргааныг Дунд суудлаар хянан шийдвэрлэж, дүгнэлт гаргана.
41 дүгээр зүйл. Маргааныг Дунд суудлаар шийдвэрлэх бэлтгэл
41.1. Илтгэгч гишүүн энэ хуульд заасан ажиллагааг явуулж маргааныг Дунд суудлаар шийдвэрлэх бэлтгэл хангана.
41.2. Илтгэгч гишүүн томилогдсон өдрөөсөө хойш ажлын таван өдрийн дотор маргаан үүсгэсэн магадлалыг үндсэн оролцогчид хүргүүлнэ. Өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтийн хуулбарыг хариуцагчид хүргүүлж, тогтоосон хугацаанд хариу тайлбар гаргах боломж олгоно.
41.3. Илтгэгч гишүүн шаардлагатай гэж үзвэл дараах ажиллагааг явуулна:
41.3.1. холбогдох байгууллага, албан тушаалтан, бусад этгээдээс маргааныг шийдвэрлэхэд ач холбогдолтой тайлбар, судалгаа, лавлагаа, бусад баримтыг гаргуулах;
41.3.2. гэрчээр дуудах;
41.3.3. шинжээч томилон дүгнэлт гаргуулах;
41.3.4. мэргэжилтэн томилон хууль зүйн дүгнэлт гаргуулах;
41.3.5. үндсэн оролцогчоос нэмэлт тайлбар, тодруулга авах;
41.3.6. маргаантай адил агуулга бүхий өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтийг нэгтгэн шалгах, шаардлагыг хамтатган шийдвэрлэх боломжгүй бол тусгаарлах санал гаргах;
41.3.7. маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааг энэ хуулийн 32.1-д заасан үндэслэлээр түдгэлзүүлэх, энэ хуулийн 32.3-т заасны дагуу сэргээх санал гаргах;
41.3.8. энэ хуулийн 33.1-д заасан үндэслэлээр маргааныг хэрэгсэхгүй болгох санал гаргах;
41.3.9. энэ хуулийн 5.1-д заасан үндэслэлээр маргаан хянан шийдвэрлэх хугацааг сунгах санал гаргах;
41.3.10. шаардлагатай бусад ажиллагаа.
41.4. Бүрэлдэхүүн энэ хуулийн 41.3.6, 41.3.7, 41.3.8, 41.3.9-д заасан илтгэгч гишүүний саналыг зөвлөлдөөнөөр шийдвэрлэх бөгөөд үндсэн оролцогч эдгээр ажиллагааг явуулах тухай саналыг бүрэлдэхүүнд гаргах эрхтэй.
41.5. Үндсэн оролцогч энэ хуулийн 41.3.1, 41.3.2, 41.3.3, 41.3.4, 41.3.10-т заасан ажиллагаа явуулах саналыг илтгэгч гишүүнд гаргах эрхтэй.
41.6. Мэргэжилтэн маргааныг хянан шийдвэрлэхэд ач холбогдол бүхий хууль зүйн дүгнэлт гаргаж өгөх талаар бүрэлдэхүүнд хандаж болох бөгөөд тэрээр маргааны оролцогч бус байна.
41.7. Энэ хуулийн 41.3.4, 41.6-д заасны дагуу хууль зүйн дүгнэлт гаргуулахтай холбогдох журмыг Дэгээр нарийвчлан зохицуулна.
41.8. Илтгэгч гишүүн маргааныг Дунд суудлаар шийдвэрлэхээс 21-ээс доошгүй хоногийн өмнө маргааны материалыг бүрэлдэхүүнд хуулбарлан тараана. Бүрэлдэхүүний гишүүн маргааны материалыг урьдчилан унших бөгөөд эх материалтай танилцах эрхтэй.
41.9. Бүрэлдэхүүний гишүүн энэ хуулийн 41.8-д заасны дагуу маргааны материалыг хүлээн авснаас хойш ажлын таван өдрийн дотор нэмэлт ажиллагаа хийлгэх санал гаргаж болно. Бүрэлдэхүүн уг саналыг хүлээн авсан тохиолдолд энэ хуульд заасны дагуу маргаан хянан шийдвэрлэх хугацааг сунгаж болно.
41.10. Маргааныг Дунд суудлаар шийдвэрлэх бэлтгэл хангагдсан бол илтгэгч гишүүн бүрэлдэхүүний бусад гишүүнтэй зөвшилцөн хуралдаанаар хэлэлцүүлэх эсэхийг шийдвэрлэж, товыг тогтоно. Бүрэлдэхүүний гишүүдийн санал тэнцвэл илтгэгч гишүүний саналыг дэмжсэнд тооцно.
41.11. Маргааныг хуралдаанаар хэлэлцүүлэхээр шийдвэрлэсэн бол хуралдаан болох газар, огноо, цаг, хуралдааныг нээлттэй, эсхүл хаалттай хийхийг тодорхойлно.
41.12. Хуралдаан болохоос арваас доошгүй ажлын өдрийн өмнө хуралдаан болох газар, огноо, цагийг маргааны оролцогчид мэдэгдэж, цахим хуудас болон бусад хэрэгслээр нийтэд мэдээлнэ.
41.13. Энэ хуулийн 5.2-т заасан тохиолдолд хуралдаан болохоос ажлын таваас доошгүй өдрийн өмнө энэ хуулийн 41.12-т заасны дагуу мэдэгдэж, нийтэд мэдээлнэ.
41.14. Маргааныг хуралдаанаар хэлэлцүүлэхгүй гэж шийдвэрлэсэн бол зөвлөлдөөн болох газар, огноо, цагийг тодорхойлно.
42 дугаар зүйл. Цэцийн хуралдаан
42.1. Хуралдааныг Монгол Улсын төрийн сүлд, далбааг байрлуулсан, хэлэлцүүлэг хийх шаардлага хангасан танхимд явуулна.
42.2. Хуралдаанд оролцогч хуралдааны дэгийг сахих, даргалагчид захирагдах үүрэгтэй.
42.3. Даргалагч хуралдааныг нээж оролцогчийн ирцийн талаар нарийн бичгийн даргаас тодруулж, хэлэлцэх маргааны агуулгыг зарлана.
42.4. Даргалагч маргааны оролцогчоос эрх, үүрэгтэй танилцсан эсэхийг тодруулж, хүлээх хариуцлагыг тайлбарлана.
42.5. Даргалагч бүрэлдэхүүнийг зарлан, бусад оролцогчийг танилцуулж, тэдгээрийг татгалзан гаргах эрхтэй болохыг үндсэн оролцогч нарт тайлбарлана.
42.6. Даргалагч хуралдааны дэгийг танилцуулж, түүнийг сахих, даргалагчид захирагдах үүрэгтэйг маргааны оролцогчид болон танхимд байгаа бусад хүнд сануулна.
42.7. Илтгэгч гишүүн өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтийн агуулга, маргааныг шийдвэрлэх бэлтгэл хангах ажиллагааны талаар товч мэдээлнэ.
42.8. Хуралдааны явцад бүрэлдэхүүний гишүүн маргааны оролцогчоос асуулт асууж, хариулт авах эрхтэй.
42.9. Үндсэн оролцогч маргааны талаарх өөрийн байр суурь, үндэслэлийг тайлбарлана.
42.10. Үндсэн оролцогч гагцхүү хэлэлцэж байгаа маргаантай холбоотой асуудлаар тайлбар хийж, асуулт асууна.
42.11. Шинжээч, мэргэжилтэн хуралдаанд оролцож байгаа бол дүгнэлтийг өөрөө уншиж сонсгоно.
42.12. Үндсэн оролцогч шинжээч, мэргэжилтнээс дүгнэлттэй нь холбогдуулан даргалагчийн зөвшөөрлөөр асуулт асууж болох бөгөөд шинжээч, мэргэжилтэн хариулах үүрэгтэй.
42.13. Гэрчийг хуралдаанд мэдүүлэг өгөхөөс өмнө хуралдааны танхимаас тусгаарлана.
42.14. Гэрч нь бүрэлдэхүүний гишүүн болон маргааны оролцогчийн асуултад үнэн хариулах үүрэгтэй.
42.15. Маргааныг хянан шийдвэрлэхэд ач холбогдол бүхий баримтыг хуралдаанаар шинжлэн судална.
42.16. Хуралдааны төгсгөлд үндсэн оролцогч Цэцэд хандан үг хэлж болох бөгөөд хуралдаанаар шинжлээгүй баримт бичиг, бусад баримтыг иш татахгүй.
42.17. Даргалагч маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааг хуулийн дагуу явуулах, маргааныг тал бүрээс нь бүрэн бодитойгоор шийдвэрлэх, оролцогч эрх, үүргээ хэрэгжүүлэх, эрх тэгш байх зарчмыг хангах, хуралдааны дэгийг сахиулах талаар шаардлагатай арга хэмжээ авах үүрэгтэй.
42.18. Цэцийн хуралдааны аюулгүй байдлыг хангах, даргалагчийн даалгаснаар хуралдааны дэг сахиулах үүргийг төрийн тусгай хамгаалалтын албан хаагч гүйцэтгэнэ.
42.19. Хуралдааны дэг, журам зөрчсөн этгээдэд эхний удаа даргалагч урьдчилан сануулна. Дахин зөрчил гаргасан этгээдийг даргалагч танхимаас гаргаж энэ тухай хуралдааны тэмдэглэлд тусгуулж, хуульд заасан хариуцлага хүлээлгэнэ.
42.20. Хуралдаан явуулах журмыг Дэгээр нарийвчлан зохицуулна.
43 дугаар зүйл.. Хуралдаанд хүрэлцэн ирээгүйн үр дагавар
43.1. Хуралдааны товыг маргааны оролцогчид албан ёсоор мэдэгдсэн боловч хуралдаанд хүрэлцэн ирээгүй нь энэ хуулийн 43.2-т зааснаас бусад тохиолдолд хуралдааныг хойшлуулах үндэслэл болохгүй.
43.2. Маргааны оролцогч хүндэтгэн үзэх шалтгаанаар хуралдаанд хүрэлцэн ирэх боломжгүй бөгөөд хуралдаанд биечлэн оролцох саналаа хуралдаан болохоос гурваас доошгүй ажлын өдрийн өмнө бичгээр мэдэгдсэн бол бүрэлдэхүүн хуралдааныг хойшлуулж болно.
43.3. Гэрч, шинжээч, мэргэжилтэн хүрэлцэн ирээгүй тохиолдолд хуралдааныг үргэлжлүүлэх эсэхийг бүрэлдэхүүн хэлэлцэн шийдвэрлэнэ.
43.4. Орчуулагч, хэлмэрч хүрэлцэн ирээгүй бол бүрэлдэхүүн хуралдааныг хойшлуулж болно.
44 дүгээр зүйл. Цэцийн дүгнэлтийг Улсын Их Хуралд хүргүүлэх
44.1. Дунд суудал Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсгийн 1, 2-т заасан маргаантай асуудлыг хянан шийдвэрлэж гаргасан Цэцийн дүгнэлтийг Улсын Их Хуралд хүргүүлнэ.
44.2. Маргаантай асуудлыг хянан шийдвэрлэж энэ хуулийн 47.10-т заасны дагуу шийдвэрийг нийтэд мэдээлснээр Үндсэн хууль зөрчсөн хууль, бусад шийдвэр, тэдгээрийн холбогдох зүйл, заалтын үйлчлэл Цэцийн эцсийн шийдвэр гарах хүртэл хугацаагаар түдгэлзэнэ. Түдгэлзүүлж эхлэх хугацааг Цэц дүгнэлтдээ тусгайлан заана.
44.3. Цэц энэ хуулийн 44.2-т заасны дагуу түдгэлзсэн хууль, бусад шийдвэр, тэдгээрийн холбогдох зүйл, заалтын талаарх мэдээллийг Улсын Их Хуралд 24 цагийн дотор бичгээр хүргүүлнэ.
44.4. Энэ хуулийн 44.2-т заасны дагуу түдгэлзүүлсэн зохицуулалтын үйлчлэлийг сэргээхийг хориглоно.
44.5. Цэцийн дүгнэлтийг Улсын Их Хурал чуулганы үеэр хүлээн авснаас хойш 14 хоногийн дотор, чуулганы чөлөөт цагт хүлээн авсан бол Улсын Их Хурлын дараагийн чуулганы хуралдаан эхэлснээс хойш 14 хоногийн дотор Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы хуралдааны дэгийн тухай хуульд заасны дагуу хэлэлцэж, шийдвэр гаргана.
44.6. Энэ хуулийн 5.2-т заасан шийдвэртэй холбогдсон асуудлаар гаргасан Цэцийн дүгнэлтийг Улсын Их Хурал хойшлуулшгүй хэлэлцэх бөгөөд үүнд энэ зүйлийн 44.5-т заасан хугацаа хамаарахгүй.
44.7. Улсын Их Хурал Цэцийн дүгнэлтийг хэлэлцэж хүлээн зөвшөөрөөгүй бол энэ тухай үндэслэлийг тодорхой зааж тогтоол батална.
44.8. Энэ хуулийн 44.7-д заасан тогтоолыг хүчин төгөлдөр болсон өдрөөс хойш 10 өдрийн дотор Цэцэд хүргүүлэх бөгөөд Улсын Их Хурлын итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч уг үндэслэлийн талаарх тайлбараа Цэцэд гаргаж болно.
45 дугаар зүйл. Их суудал
45.1. Их суудлаар дараах маргааныг хэлэлцэж, шийдвэрлэнэ:
45.1.1. Улсын Их Хурал энэ хуулийн 44.5, 44.6-д заасан хугацаанд Цэцийн дүгнэлтийг хэлэлцэж хүлээн зөвшөөрөөгүй, эсхүл уг хугацаанд зохих шийдвэр гаргаагүй, эсхүл энэ хуулийн 44.8-д заасан хугацаанд энэ тухай шийдвэрээ Цэцэд хүргүүлээгүй;
45.1.2. Цэцийн шийдвэрээр хүчингүй болсон хууль, бусад шийдвэрийн зүйл, заалтыг шууд, эсхүл агуулгаар нь дахин сэргээсэн эсэх асуудлаар гаргасан өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтийн дагуу Бага суудал маргаан үүсгэсэн;
45.1.3. Дунд суудлаар маргаан хянан шийдвэрлэх явцад Үндсэн хуулийн тодорхой зүйл, заалтын талаарх Цэцийн эрх зүйн байр суурийг өөрчлөх, шинээр тогтоох шаардлага үүссэн гэж бүрэлдэхүүний гишүүдийн гурваас доошгүй нь үзсэн;
45.1.4. Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсгийн 3, 4-т заасан маргаантай асуудал.
45.2. Их суудал энэ хуулийн 45.1.1-д заасан үндэслэлээр маргааныг дахин хянан үзэж, эцсийн шийдвэр гаргах бөгөөд энэ шийдвэр нь тогтоол хэлбэртэй байна. Их суудлаас Үндсэн хууль зөрчсөн тухай шийдвэр гаргавал дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрөөгүй тухай Улсын Их Хурлын шийдвэрийг хүчингүй болох, эсхүл Үндсэн хууль зөрчөөгүй тухай шийдвэр гаргавал Цэцийн дүгнэлтийг хүчингүй болгоно.
45.3. Их суудал энэ хуулийн 45.1.2, 45.1.3-т заасан маргааныг эцэслэн шийдвэрлэж тогтоол гаргана.
45.4. Их суудал энэ хуулийн 45.1.4-т заасан маргааны талаар дүгнэлт гаргаж, Улсын Их Хуралд хүргүүлнэ.
46 дугаар зүйл.. Маргааныг Их суудлаар эцэслэн шийдвэрлэх бэлтгэл
46.1. Энэ хуулийн 45.1-д заасан үндэслэл бүрдсэн бол Их суудлын товыг тогтооно.
46.2. Маргааныг Их суудлаар шийдвэрлэх бэлтгэл хангах, хуралдаанаар хэлэлцэхэд энэ хуулийн 41, 42, 43 дугаар зүйлд заасан Дунд суудлын холбогдох журмыг баримтална.
ДОЛДУГААР БҮЛЭГ
ЦЭЦИЙН ШИЙДВЭР ГАРГАХ
47 дугаар зүйл. Маргааныг зөвлөлдөөнөөр шийдвэрлэх
47.1. Маргааны талаарх шийдвэрийг зөвлөлдөх тасалгаанд зөвхөн тухайн бүрэлдэхүүний гишүүд зөвлөлдөн гаргах бөгөөд нарийн бичгийн дарга, маргааны оролцогч, бусад этгээдийг байлцуулахгүй.
47.2. Бүрэлдэхүүний гишүүн зөвлөлдөж байгаа асуудлыг шийдвэрлэхэд тэгш эрх эдэлж, илтгэгч гишүүнээс асуулт асууж, хариулт авч болох бөгөөд уг асуудлаар саналаа заавал өгөх үүрэгтэй.
47.3. Зөвлөлдөөнд илтгэгч гишүүн өөрийн санал, дүгнэлтийг эхэлж гаргах бөгөөд түүний дараа бүрэлдэхүүний гишүүдийн Цэцэд хамгийн удаан ажилласан гишүүнээс эхлэн ажилласан хугацааны эрэмбээр санал, дүгнэлтээ хэлж, даргалагч эцэст нь гаргана.
47.4. Цэцийн гишүүд санал хэлж дууссаны дараа санал хураалтыг дараах журмаар явуулна:
47.4.1. Даргалагч шийдвэрийн тогтоох хэсгийн агуулгыг нэгтгэн томьёолох бөгөөд хэрэв бүрэлдэхүүний аль нэг гишүүн уг томьёолол дээр санал зөрвөл олонхын дэмжсэн томьёоллоор санал хураана;
47.4.2. Эхний санал хураалтын дараа цөөнх саналын үндэслэлээ гарган дахин үг хэлж болно. Олонх шаардлагатай гэж үзвэл хариу хэлж болно;
47.4.3. Цэцийн гишүүд саналаа харилцан хэлж дууссаны дараа хоёр дахь санал хураалт явуулна. Өмнөх саналын томьёоллыг өөрчлөхгүйгээр энэ санал хураалтыг явуулах бөгөөд олонхын санал дэмжигдвэл шийдвэрийн тогтоох хэсгийн агуулгыг дэмжсэнд тооцно;
47.4.4. Хоёр дахь санал хураалтаар өмнөх цөөнх олонх болбол Цэцийн гишүүд дахин үг хэлж саналын үндэслэлээ тайлбарласны дараа гурав дахь санал хураалт явуулж гишүүдийн олонхын дэмжсэн саналаар шийдвэрлэнэ.
47.5. Улсын Их Хурал Цэцийн дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрөөгүй тухай шийдвэр гаргасан бол Их суудал маргааныг дахин хянан үзэж, тухайн хууль, бусад шийдвэр, тэдгээрийн холбогдох зүйл, заалт Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх томьёоллоор санал хураана.
47.6. Дунд, Их суудалд орсон гишүүдийн санал тэнцвэл тухайн шийдвэр, акт Үндсэн хууль зөрчөөгүйд тооцно.
47.7. Зөвлөлдөөнд саналаа илээр хураах бөгөөд Цэцийн гишүүний хэлсэн үг, тайлбар, үндэслэл, гаргасан санал нь нууц байна. Зөвлөлдөөний нууцыг бусдад мэдээлэх, задруулах, тараахыг хориглоно.
47.8. Хуралдаан хийсэн тохиолдолд Цэцийн шийдвэрийн тогтоох хэсгийн агуулгыг маргааны оролцогчид танилцуулж, нийтэд мэдээлнэ.
47.9. Хуралдаан хийлгүйгээр зөвлөлдөөнөөр шийдвэрлэсэн тохиолдолд Цэцийн шийдвэрийн тогтоох хэсгийн агуулгыг нийтэд мэдээлнэ.
47.10. Цэцийн шийдвэр энэ хуулийн 47.8, 47.9-д заасны дагуу нийтэд мэдээлснээр хүчинтэй болно.
Тайлбар:. Энэ зүйлд заасан “Цэцэд хамгийн удаан ажилласан гишүүн” гэдэгт Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуулийн 11 дүгээр зүйлийн тайлбарт заасан гишүүнийг ойлгоно.
48 дугаар зүйл. Цэцийн шийдвэрийн үндэслэлийг хэлэлцэн тогтоох
48.1. Цэцийн шийдвэрийн үндэслэх хэсгийн төслийг бүрэлдэхүүний олонхоор дэмжсэн агуулгад үндэслэн зөвлөлдөөн болсон өдрөөс хойш 14 хоногийн дотор бүрэлдэхүүний томилсон нэг эсхүл хэд хэдэн гишүүн бичиж бүрэлдэхүүнд хүргүүлнэ. Энэ хугацаанд бүрэлдэхүүний бусад гишүүн саналаа бичгээр хүргүүлж болно.
48.2. Бүрэлдэхүүний гишүүн энэ хуулийн 48.1-д заасан төслийн үндэслэх хэсэгт холбогдуулан саналаа бичгээр өгөх үүрэгтэй.
48.3. Энэ хуулийн 48.1-д заасны дагуу төслийг хүлээн авснаас хойш 14 хоногийн дотор Цэцийн шийдвэрийн үндэслэх хэсгийг зөвлөлдөөнөөр эцэслэн хэлэлцэнэ.
48.4. Энэ хуулийн 48.1-д заасан төслийг бүрэлдэхүүн хүлээн авч, танилцсан гишүүдийн талаас доошгүй нь Цэцийн шийдвэрийн үндэслэх хэсгийн төслийг дахин боловсруулах, нэмэлт судалгаа хийх, эсхүл үндэслэлд зарчмын өөрчлөлт оруулах санал гаргасан бол зөвлөлдөөнийг 7 хүртэл хоногоор хойшлуулж болно.
48.5. Энэ хуульд өөрөөр заагаагүй бол бүрэлдэхүүний гишүүдийн олонхын саналаар Цэцийн шийдвэрийн үндэслэх хэсгийн агуулгыг тодорхойлно.
48.6. Бүрэлдэхүүний томилсон нэг эсхүл хэд хэдэн гишүүн Цэцийн шийдвэрийг зөвлөлдөөнөөр хэлэлцсэн агуулгын дагуу бусад гишүүний саналыг тусган бүрэн эхээр нь бичиж эцэслэнэ.
48.7. Дунд, Их суудлаас гаргасан шийдвэрийг зөвлөлдөөн болсон өдрөөс хойш 45 хоногийн дотор ёсчилж гаргах бөгөөд шийдвэр нь ийнхүү гармагцаа хүчин төгөлдөр болно.
48.8. Бүрэлдэхүүний гишүүн бүр Цэцийн шийдвэрт гарын үсэг зурж ёсчлох үүрэгтэй.
48.9. Цэцийн шийдвэрийн үндэслэх, тогтоох хэсэгтэй санал бүрэн, эсхүл хэсэгчлэн нийлээгүй гишүүн энэ тухай тусгай саналаа бичгээр гаргах эрхтэй. Тусгай саналыг маргааны материалд хавсаргана.
48.10. Цэцийн шийдвэр, түүний үндэслэл гаргахаар зөвлөлдөх журмыг Дэгээр нарийвчлан зохицуулна.
49 дүгээр зүйл. Цэцийн шийдвэрийн бүтэц
49.1. Цэцийн дүгнэлт нь доор дурдсан агуулгатай удиртгал, тодорхойлох, үндэслэх, тогтоох хэсгээс бүрдэнэ:
49.1.1. удиртгал хэсэгт Цэцийн шийдвэрийн нэр, дугаар, огноо, хуралдаан, зөвлөлдөөн хийсэн газар, бүрэлдэхүүн, маргааны оролцогчийн нэр, хэлэлцсэн маргааны товч агуулгыг тусгана;
49.1.2. тодорхойлох хэсэгт маргаан үүсгэсэн өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтийн товч утга, маргааны оролцогчийн тайлбар, шаардлагатай бусад мэдээлэл, баримтын агуулгыг тусгана;
49.1.3. үндэслэх хэсэгт маргааныг хянан шийдвэрлэхэд үндэслэл болсон Үндсэн хуулийн зүйл, заалтыг зааж, түүний утгыг тайлбарлаж, хэрхэн зөрчигдсөн эсэх үндэслэлийг хууль хэрэглээний аргачлал ашиглан бичих бөгөөд цугларсан баримт, мэдээллийн болон үндсэн оролцогчийн гаргасан үндэслэлийн учир холбогдлыг тодорхойлно;
49.1.4. тогтоох хэсэгт Үндсэн хууль зөрчигдсөн эсэхийг тогтоох бөгөөд дүгнэлтийн удирдлага болсон хуулийн нэр, түүний зүйл, заалт, маргааныг хянан шийдвэрлэж гаргасан шийдлийг хоёрдмол утгагүй, тодорхой заана. Үндсэн хууль зөрчсөн тухай шийдвэр гаргасан бол хууль, бусад шийдвэрийн зүйл, заалтын үйлчлэлийг түдгэлзүүлж эхлэх хугацааг тусгана.
49.2. Цэцийн тогтоол нь дор дурдсан агуулгатай удиртгал, тодорхойлох, үндэслэх, тогтоох хэсгээс бүрдэнэ:
49.2.1. удиртгал хэсэгт энэ хуулийн 49.1.1-д зааснаас гадна Цэцийн дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрөөгүй тухай Улсын Их Хурлын шийдвэр байгаа бол түүний нэр, дугаар, эцэслэн хэлэлцсэн маргааны товч агуулгыг тусгана;
49.2.2. тодорхойлох хэсэгт энэ хуулийн 49.1.2-т зааснаас гадна Цэцийн дүгнэлт болон түүнийг хүлээн зөвшөөрөөгүй тухай Улсын Их Хурлын шийдвэр байгаа бол тэдгээрийн агуулга, гол үндэслэлийг тусгана;
49.2.3. үндэслэх хэсэгт энэ хуулийн 49.1.3-т зааснаас гадна Цэцийн дүгнэлт болон түүнийг хүлээн зөвшөөрөөгүй тухай Улсын Их Хурлын шийдвэр байгаа бол тухайн шийдвэрийг үндэслэлтэй, эсхүл үндэслэлгүй гэж үзсэн талаарх үндэслэлийг бичнэ;
49.2.4. тогтоох хэсэгт Үндсэн хууль зөрчигдсөн эсэхийг тогтоох бөгөөд тогтоолын удирдлага болсон хуулийн нэр, түүний зүйл, заалт, Цэцийн дүгнэлтийн талаарх Улсын Их Хурлын шийдвэр, эсхүл бусад шийдвэр байгаа бол түүнийг хүчингүй болгох эсэх талаар гаргасан шийдлийг хоёрдмол утгагүй зааж, хүчингүй болгох хууль, бусад шийдвэр бүхлээрээ буюу тэдгээрийн зөрчилтэй зүйл, заалтыг тодорхой тусгана.
49.3. Цэцийн шийдвэрт үг, үсэг, тооны зэрэг илэрхий алдаа гарсан бол тухайн шийдвэрийг гаргасан бүрэлдэхүүн залруулга хийж болно.
49.4. Маргаан үүсгэхтэй холбогдуулан Бага суудлаас гаргах магадлалд үндэслэх хэсэг бичихгүй бөгөөд маргаан үүсгэхээс татгалзсан магадлалд энэ хуулийн 39.1, 39.2-д заасан үндэслэлийг эшилнэ.
49.5. Дунд, Их суудлаар маргааныг хэрэгсэхгүй болгохоор шийдвэрлэвэл энэ тухай магадлал гаргана. Уг магадлалын бүтэц нь энэ хуулийн 49.1-д заасан шаардлагыг хангана.
49.6. Бүрэлдэхүүн маргаан хянан шийдвэрлэхтэй холбоотой, энэ хуулийн 40.1, 45.1-д зааснаас бусад асуудлыг зөвлөлдөөнөөр шийдвэрлэж магадлал гаргах бөгөөд шийдвэрлэсэн асуудлын хүрээнд агуулгыг тодорхойлно.
50 дугаар зүйл. Цэцийн шийдвэрийг биелүүлэх, нийтлэх болон бусад журам
50.1. Цэцийн шийдвэрийг нийт байгууллага, албан тушаалтан, иргэн заавал биелүүлэх үүрэгтэй.
50.2. Цэцийн дүгнэлт, тогтоол, энэ хуулийн 49.5-д заасан магадлалыг ёсчилсон өдрөөс хойш ажлын таван өдрийн дотор цахим хуудсандаа байршуулж, нийтэлнэ. Цэцийн гишүүн шаардлагатай гэж үзвэл тусгай саналаа эдгээр шийдвэрийн хамт нийтлүүлж болно.
50.3. Жил бүрийн нэгдүгээр сард багтаан өмнөх жилд гарсан энэ хуулийн 50.2-д заасан шийдвэр, тусгай саналыг Цэцийн шийдвэрийн эмхэтгэлд цаасаар болон цахимаар хэвлэж, нийтэлнэ.
50.4. Цэцийн шийдвэрийг ёсчилсноос хойш ажлын таван өдрийн дотор маргааны үндсэн оролцогч болон Улсын Их Хурал, Ерөнхийлөгч, Засгийн газар, Улсын дээд шүүх, хууль зүйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага, эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн системд, үндсэн эрхийн талаарх Цэцийн шийдвэрийг Хүний эрхийн Үндэсний Комисст тус тус хүргүүлнэ.
50.5. Бүрэлдэхүүн шаардлагатай гэж үзвэл Цэцийн шийдвэрийн агуулгыг нийтэд амаар танилцуулах өдрийг товлоно.
50.6. Шийдвэрийн тойм нийтлэх зэрэг аргаар Цэцийн шийдвэр, маргаан хянан шийдвэрлэх журмыг ойлгомжтой, хүртээмжтэй байдлаар нийтэд мэдээлнэ.
50.7. Дараах зорилгыг хангахад зайлшгүй гэж бүрэлдэхүүн үзвэл энэ хуулийн 50.2-д заасан шийдвэр, тусгай саналыг амаар танилцуулах, нийтэд мэдээлэх, нийтлэхэд холбогдох мэдээллийг задруулахгүй:
50.7.1. хуулиар хамгаалагдсан нууц, мэдээллийг хамгаалах;
50.7.2. тухайн этгээдийн ашиг сонирхлыг хамгаалах.
50.8. Цэцийн шийдвэрийг хүргүүлэх, амаар танилцуулах, нийтэд мэдээлэх, нийтлэх журмыг Дэгээр нарийвчлан зохицуулна.
51 дүгээр зүйл. Цэцийн шийдвэрийн үр дагавар
51.1. Маргааныг эцэслэн шийдвэрлэсэн Цэцийн шийдвэрт өөрөөр заагаагүй бол тухайн шийдвэр хүчин төгөлдөр болсноор Үндсэн хууль зөрчсөн хууль, бусад шийдвэр, түүний холбогдох зүйл, заалт хүчингүй болох бөгөөд хүчингүй болгох хугацааг тухайлан заана.
51.2. Хууль зүй, эдийн засаг, зохион байгуулалтын үр дагаврыг харгалзан хууль тогтоомж, бусад шийдвэр, түүний холбогдох зүйл, заалтыг хүчингүй болгох хугацааг шийдвэр гарснаас хойш байхаар тогтоох, эсхүл Цэцийн шийдвэрийг биелүүлэх арга, журмыг Цэцийн шийдвэрт тусган тодорхойлж болно.
51.3. Цэц захиргааны актын үндэслэл болж буй хууль, бусад шийдвэрийн зүйл, заалтыг хүчингүй болгосон бол тухайн захиргааны акт, эсхүл түүний зүйл, заалт нэгэн адил хүчингүй болно.
51.4. Хууль, бусад шийдвэр, тэдгээрийн холбогдох зүйл, заалт Үндсэн хууль зөрчсөн тухай Цэцийн шийдвэр гарснаар нийгмийн харилцаа зохицуулалтгүй орхигдохоор бол эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтан тухайн нийгмийн харилцааг Цэцийн шийдвэрийн дагуу Үндсэн хуульд нийцүүлэн өөрчлөх буюу шинээр зохицуулах шийдвэр гаргах үүрэгтэй бөгөөд Цэц шийдвэртээ хугацааг зааж эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтанд үүрэг хүлээлгэж болно.
51.5. Хууль, түүний холбогдох зүйл, заалт Үндсэн хууль зөрчсөн тухай Цэцийн шийдвэр гарснаар Эрүүгийн хууль, эсхүл Зөрчлийн тухай хуульд заасан хариуцлагыг хөнгөрүүлэх үндэслэл бий болсон бол Цэцийн шийдвэрийг баримтлан хэргийг дахин хянана.
51.6. Өргөдөл гаргагчийн үндсэн эрх зөрчигдсөн тухай Цэцийн шийдвэр гарсан бол уг эрхийг нь сэргээх үндэслэл болох бөгөөд үндсэн эрхийг зөрчсөн байгууллага, албан тушаалтан шийдвэр, бусад актаа Цэцийн шийдвэрийн дагуу үндсэн эрхэд нийцүүлэх үүрэгтэй.
НАЙМДУГААР БҮЛЭГ
ТУСГАЙ ЖУРАМ
52 дугаар зүйл. Хууль, бусад шийдвэрт холбогдох маргаантай асуудал
52.1. Дараах эрх бүхий этгээд өөрийн үндсэн чиг үүргийн хүрээнд дор дурдсан маргаантай асуудлаар Цэцэд хүсэлт гаргаж болно:
52.1.1. Ерөнхийлөгч эсхүл Ерөнхий сайд хууль, Улсын Их Хурлын бусад шийдвэр Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх асуудлаар;
52.1.2. Улсын Их Хурал эсхүл Ерөнхий сайд зарлиг, Ерөнхийлөгчийн бусад шийдвэр Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх асуудлаар;
52.1.3. Улсын Их Хурал эсхүл Ерөнхийлөгч Засгийн газрын шийдвэр Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх асуудлаар;
52.1.4. Улсын Их Хурал эсхүл Ерөнхийлөгч Монгол Улс соёрхон батлах, нэгдэн орох олон улсын гэрээ нь Үндсэн хуульд нийцсэн эсэх асуудлаар тийнхүү соёрхон батлах, нэгдэн орох тухай хууль гарахаас өмнө.
52.2. Улсын Их Хурал, Засгийн газар, Ерөнхийлөгч, Хүний эрхийн Үндэсний Комисс Цэцээс энэ хуулийн 52.1-д заасан маргаантай асуудлийг шийдвэрлэхээс өмнө энэ тухай тайлбар гаргаж болно.
52.3. Дунд суудал энэ хуулийн 52.1-д заасан маргаантай асуудлыг хянан шийдвэрлэж гаргасан дүгнэлтээ энэ хуулийн 44 дүгээр зүйлд заасан журмын дагуу Улсын Их Хуралд хүргүүлж, 45.1.1-д заасан тохиолдолд тухайн маргаантай асуудлыг дахин хянан үзэж, эцсийн шийдвэр гаргана.
53 дугаар зүйл. Улсын дээд шүүх, Улсын ерөнхий прокурорын хүсэлтээр үүссэн маргаантай асуудал
53.1. Шүүх нь хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэхэд хэрэглэх хууль, Монгол Улсын олон улсын гэрээ Үндсэн хуульд нийцээгүй гэж үзвэл тухайн хянан шийдвэрлэх ажиллагааг түдгэлзүүлж, саналаа Улсын дээд шүүхийн холбогдох танхимд гаргах бөгөөд тухайн танхимын нийт шүүгчийн гуравны нэгээс доошгүй нь энэ саналыг үндэслэлтэй гэж үзвэл Цэцэд хүсэлт гаргана.
53.2. Улсын дээд шүүхийн хяналтын шатны шүүх хуралдаан нь хэрэг, маргааныг хяналтын журмаар хянан шийдвэрлэхэд хэрэглэх хууль, Монгол Улсын олон улсын гэрээ Үндсэн хуульд нийцээгүй гэж үзвэл тухайн хянан шийдвэрлэх ажиллагааг түдгэлзүүлж, уг хууль, гэрээний талаарх хүсэлтийг Цэцэд гаргана.
53.3. Шүүхийн ерөнхий зөвлөл Монгол Улсын шүүхийн тухай хуулийн 73.2-т заасны дагуу саналаа Улсын дээд шүүхэд хүргүүлэх бөгөөд Улсын дээд шүүхийн нийт шүүгчийн хуралдаанаар энэ саналыг хэлэлцэж үндэслэлтэй гэж үзвэл Цэцэд хүсэлт гаргана.
53.4. Энэ хуулийн 53.1, 53.2-т заасны дагуу Цэцэд хүсэлт гаргаагүй бол тухайн эрүүгийн хэргийн шүүх хуралдаанд оролцсон яллагчийн саналаар Улсын ерөнхий прокурор тухайн хууль, гэрээ Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэх хүсэлтийг Цэцэд гаргаж болно.
53.5. Энэ хуулийн 53.1, 53.2, 53.4-т заасан санал, хүсэлт нь уг хууль, гэрээг хэрэглэснээр Үндсэн хууль зөрчигдөнө гэж үзсэн үндэслэлийг тухайн хэргийн үйл баримтад тулгуурлан тодорхойлно. Хүсэлтэд хэргийн материалын баталгаажуулсан хуулбарыг хавсаргана.
53.6. Энэ хуулийн 53.1, 53.2, 53.3, 53.4-т заасан хүсэлтийн дагуу маргаан хянан шийдвэрлэхэд энэ хуулийн 52.2, 52.3-д заасныг баримтална.
53.7. Иргэн хуулийн зүйл, заалтыг үндсэн эрх зөрчсөн гэж үзэн Цэцэд өргөдөл гаргасан эсэхээс үл хамааран энэ хуулийн 53.1, 53.2, 53.3, 53.4-т заасан хүсэлтийг гаргаж болно.
53.8. Цэц нь Улсын дээд шүүхийн холбогдох танхим, эсхүл санал гаргасан шүүхийн явуулж байгаа хянан шийдвэрлэх ажиллагааны оролцогчид тайлбар гаргах боломж олгоно.
53.9. Шүүхийн хянан шийдвэрлэж байгаа хэрэг, маргааны аль нэг тал нь энэ хуулийн 53.1-д заасан саналыг гаргах талаар тухайн шүүхэд, энэ хуулийн 53.2-т заасан хүсэлтийг гаргах талаар хяналтын шатны шүүх бүрэлдэхүүнд тус тус хандах эрхтэй.
54 дүгээр зүйл. Албан тушаалтанд холбогдох маргаантай асуудал
54.1. Дараах маргаантай асуудлаар Цэцэд хүсэлт, мэдээлэл гаргаж болно:
54.1.1. Ерөнхийлөгч, Улсын Их Хурлын дарга, гишүүн, Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүн, Улсын дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч, Улсын ерөнхий прокурор Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх;
54.1.2. Ерөнхийлөгч, Улсын Их Хурлын дарга, гишүүн, Ерөнхий сайд Үндсэн хууль зөрчсөн нь Ерөнхийлөгч, Улсын Их Хурлын дарга, Ерөнхий сайдыг огцруулах, Улсын Их Хурлын гишүүнийг эгүүлэн татах үндэслэл болох эсэх.
54.2. Энэ хуулийн 54.1-д заасан хүсэлт, мэдээлэлд Үндсэн хууль зөрчсөн, эсхүл огцруулах, эгүүлэн татах талаарх үндэслэл, нотолгоог тусгана.
54.3. Их суудал энэ хуулийн 54.1-д заасан хүсэлт, мэдээллийн дагуу үүсгэсэн маргааныг хуралдаанаар хэлэлцэж, Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх, эсхүл огцруулах, эгүүлэн татах үндэслэл байгаа эсэх тухай дүгнэлт гаргаж Улсын Их Хуралд хүргүүлнэ.
54.4. Энэ хуулийн 54.1.1, 54.1.2-т заасан албан тушаалтан Цэцийн хуралдаанд биеэр оролцоно. Тухайн албан тушаалтан хуралдаанд өөрийн биеэр оролцох боломжгүй талаар санал гаргавал Цэц төлөөлөгч оролцуулахыг даалгах, эсхүл хуралдааныг нэг удаа хойшлуулах шийдвэрийг гаргаж болно.
54.5. Цэц дүгнэлтдээ дараах асуудлын үндэслэлийг тодорхой бичнэ:
54.5.1. Ерөнхийлөгч, Улсын Их Хурлын дарга, гишүүн, Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүн, Улсын дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч, Улсын ерөнхий прокурор нь Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх;
54.5.2. Ерөнхийлөгч, Улсын Их Хурлын дарга, гишүүн, Ерөнхий сайд Үндсэн хууль зөрчсөн нь Ерөнхийлөгч, Улсын Их Хурлын дарга, Ерөнхий сайдыг огцруулах, Улсын Их Хурлын гишүүнийг эгүүлэн татах үндэслэл болох эсэх.
55 дугаар зүйл. Ард нийтийн санал асуулга, сонгуульд холбогдох маргаантай асуудал
55.1. Ард нийтийн санал асуулга, Улсын Их Хурлын эсхүл Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн талаарх сонгуулийн төв байгууллагын шийдвэр Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэх маргаантай асуудлаар Цэцэд хүсэлт, мэдээлэл гаргаж болно.
55.2. Энэ хуулийн 55.1-д заасан хүсэлт, мэдээллийг санал асуулга, эсхүл тухайн сонгуулийн дүнг танилцуулсан өдрөөс хойш хоёр сарын дотор гаргана.
55.3. Энэ хуулийн 55.1-д заасан хүсэлт, мэдээллийг дараах үндэслэлээр гаргана:
55.3.1. ард нийтийн санал асуулга, эсхүл сонгуулийг бэлтгэх, явуулах, дүнг гаргах явцад сонгуулийн эрх бүхий иргэд нийтээрээ, чөлөөтэй, шууд сонгох эрхийн үндсэн дээр саналаа нууцаар гаргах Үндсэн хуулийн зарчмыг зөрчсөн нь Улсын Их Хурлын суудал хуваарилалт, Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн, эсхүл ард нийтийн санал асуулгын дүнд нөлөөлсөн;
55.3.2. нэр дэвшигчийг, эсхүл намын нэрийн жагсаалтыг бүртгэхтэй холбогдсон сонгуулийн төв байгууллагын шийдвэр Үндсэн хууль зөрчсөн.
55.4. Дунд суудал энэ хуулийн 55.1-д заасан хүсэлтээр маргаан үүсгэснээс хойш гурван сарын дотор хянан шийдвэрлэж, дараах дүгнэлтийн аль нэгийг гаргана:
55.4.1. энэ хуулийн 55.3.1-д заасан маргаантай асуудлыг хэлэлцээд Үндсэн хуулийн зөрчлийг тогтоох бөгөөд шаардлагатай тохиолдолд Улсын Их Хурлын гишүүний суудал хуваарилалтыг зөвтгөх, эсхүл тухайн тойргийн сонгуулийг хүчингүй болгох;
55.4.2. энэ хуулийн 55.3.2-т заасан маргаантай асуудлыг хэлэлцээд сонгуулийн төв байгууллагын шийдвэр Үндсэн хууль зөрчсөнийг тогтоох бөгөөд шаардлагатай тохиолдолд сонгуулийг бүхэлд нь, эсхүл хэсэгчлэн хүчингүй болгох;
55.4.3. маргаантай асуудлын хүрээнд Үндсэн хууль зөрчигдсөн гэдгийг тогтоох;
55.4.4. маргаантай асуудлыг хэрэгсэхгүй болгох.
55.5. Энэ хуулийн 55.1-д заасан хүсэлт, мэдээллийг энэ хуулийн 52.2, 52.3-т заасны дагуу хянан шийдвэрлэнэ.
56 дугаар зүйл. Үндсэн эрхийн маргаан
56.1. Үндсэн эрхийн маргааныг Дунд суудлаар хянан шийдвэрлэж дүгнэлт гаргана.
56.2. Үндсэн эрхийн маргаанд ашиг сонирхол нь хөндөгдсөн холбогдох этгээд Цэцээс тогтоосон хугацаанд тайлбар гаргаж болно.
56.3. Өргөдөл нь хууль тогтоомж Үндсэн хуульд нийцсэн эсэх асуудлыг хөндөж байгаа бол Улсын Их Хурал, Засгийн газар Цэцээс тогтоосон хугацаанд тайлбар гаргаж болно.
56.4. Үндсэн эрхийн маргааны талаар Хүний эрхийн Үндэсний Комисс Цэцээс тогтоосон хугацаанд тайлбар гаргаж болно.
56.5. Бүрэлдэхүүн үндсэн эрхийн маргааныг хуралдаанаар хэлэлцэхээр шийдвэрлэсэн бол энэ хуулийн 56.3, 56.4-т заасан этгээд хуралдаанд оролцож болох бөгөөд энэ хуулийн 56.2-т заасан этгээдийг хуралдаанд оролцуулж болно.
56.6. Дунд суудал өргөдлийг үндэслэлтэй гэж шийдвэрлэсэн бол хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдлийн байгууллага, албан тушаалтны ямар шийдвэр, бусад акт нь Үндсэн хуулийн аль зүйл, заалтаар хамгаалагдсан үндсэн эрхийг зөрчсөн тухай үндэслэлийг дүгнэлтдээ тодорхой бичнэ.
56.7. Үндсэн эрх зөрчсөн шийдвэрийн үйлчлэл энэ хуулийн 47.10-т заасны дагуу шийдвэрийг нийтэд мэдээлснээр түдгэлзэх бөгөөд уг асуудлыг Цэцийн дүгнэлтийн дагуу үндсэн эрхэд нийцүүлэн шийдвэрлүүлэхээр эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтанд шилжүүлнэ. Цэц шүүхийн шийдвэрийн үйлчлэлийг түдгэлзүүлсэн тохиолдолд Үндсэн хуулийн Тавьдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн 3-т заасны дагуу үндсэн эрхийг хамгаалах асуудлыг Улсын дээд шүүхэд шилжүүлнэ.
56.8. Бүрэлдэхүүн зайлшгүй шаардлагатай гэж үзвэл энэ хуулийн 56.7-д заасан шийдвэрийн үйлчлэлийг Цэцийн дүгнэлт хүчинтэй болсноор түдгэлзүүлэх тухай магадлал гаргаж болно.
56.9. Энэ хуулийн 56.7-д заасан шүүх, бусад байгууллага, албан тушаалтан бүрэн эрхийнхээ хүрээнд Цэцийн дүгнэлтийн дагуу тухайн асуудлыг үндсэн эрхэд нийцүүлэн шийдвэрлэнэ.
56.10. Хууль тогтоомж Үндсэн хууль зөрчсөн талаар гаргасан өргөдлийг үндэслэлтэй гэж шийдвэрлэсэн бол энэ хуулийн 44.2, 44.3-т заасны дагуу тухайн хууль тогтоомжийг Цэцийн эцсийн шийдвэр гарах хүртэл хугацаагаар түдгэлзүүлж, дүгнэлтийг Улсын Их Хуралд хүргүүлэх бөгөөд Улсын Их Хурал энэ хуулийн 44.5, 44.6, 44.7-т заасны дагуу хэлэлцэж тогтоол гаргана.
56.11. Улсын Их Хурал энэ хуулийн 44.5, 44.6-т заасан хугацаанд Цэцийн дүгнэлтийг хэлэлцэж хүлээн зөвшөөрөөгүй, уг хугацаанд зохих шийдвэр гаргаагүй, эсхүл энэ хуулийн 44.7-д заасан хугацаанд энэ тухай шийдвэрээ үндэслэлийн хамт Цэцэд хүргүүлээгүй бол Их суудал тухайн маргааныг дахин хянан үзэж, эцсийн шийдвэр гаргана.
56.12. Энэ хуулийн 56.7-д заасан шийдвэр нь Үндсэн хууль зөрчсөн хууль тогтоомжид үндэслэн гарсан бол тухайн хууль тогтоомжийг мөн адил түдгэлзүүлж, энэ хуулийн 56.10, 56.11-д заасны дагуу шийдвэрлэнэ.
ЕСДҮГЭЭР БҮЛЭГ
БУСАД ЗҮЙЛ
57 дугаар зүйл.. Хууль зөрчигчид хүлээлгэх хариуцлага
57.1. Энэ хуулийг зөрчсөн хүн, хуулийн этгээдэд Эрүүгийн хууль, эсхүл Зөрчлийн тухай хуульд заасан хариуцлага хүлээлгэнэ.
57.2. Энэ хуулийг зөрчсөн албан тушаалтны үйлдэл гэмт хэрэг, зөрчлийн шинжгүй бол Төрийн албаны тухай хуульд заасан хариуцлага хүлээлгэнэ.
57.3. Маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны эсрэг, эсхүл бусад гэмт хэргийн шинжтэй үйлдэл, эс үйлдэхүй гарсан бол энэ талаар эрх бүхий байгууллагад мэдэгдэнэ.
58 дугаар зүйл.. Хууль хүчин төгөлдөр болох
58.1. Энэ хуулийг 2024 оны 07 дугаар сарын 01-ний өдрөөс эхлэн дагаж мөрдөнө.
Гарын үсэг


ТӨСЛИЙН ФАЙЛУУД

Төсөл
(ҮХЦМХШтХ-ийн төсөл, 2024.03.04.docx)